Беларуская літаратура. 10 клас

У сакавіку 1921 года быў падпісаны Рыжскі мірны дагавор, у адпаведнасці з якім тэрыторыя Беларусі была падзелена на дзве часткі: Заходнюю (пад уладай Польшчы) і Усходнюю (пад уладай СССР). Палітычным, эканамічным і культурным цэнтрам Заходняй Беларусі была Вільня (цяпер — у складзе Літвы).

У першай палове 1920-х гадоў многія дзеячы беларускай культуры жылі там пастаянна (Антон Луцкевіч, Францішак Аляхновіч, Ядвігін Ш.), некаторых туды закінула ваеннае і рэвалюцыйнае бязладдзе (Максім Гарэцкі, Уладзімір Жылка, Леапольд Родзевіч, Ігнат Канчэўскі, Уладзімір Самойла).

Большасць публіцыстаў і пісьменнікаў выступалі ў сваіх творах за дзяржаўную незалежнасць непадзельнай Беларусі (Ігнат Канчэўскі, Уладзімір Самойла).

Менавіта ў Вільні ў 1920 годзе Максім Гарэцкі напісаў грунтоўнае даследаванне «Гісторыя беларускае літаратуры», у якім быў прааналізаваны цэласны літаратурны працэс Беларусі ад даўніны да сучасных аўтару дзён. Гэты тэкст стаў асновай беларускага літаратуразнаўства. Мастацкія творы самога Гарэцкага сталі пачаткам заходнебеларускай прозы, акрамя вечных, ён звяртаўся і да ўласнабеларускіх тэм («У 1920 годзе», «Усебеларускі з’езд 1917 года»). Пішучы пра часы прыгонніцтва, пісьменнік падкрэсліваў не толькі сацыяльную аддаленасць паноў, шляхты ад народа, але і іх нацыянальнае рэнегацтва¹.

У паэзіі пачатку 1920-х гадоў апявалася нацыянальнае адраджэнне (Казімір Сваяк, Макар Краўцоў). А Уладзімір Жылка за сапраўдную каштоўнасць лічыў хараство і ствараў тонкія «інтэлігенцкія» вершы. Асэнсоўваючы гісторыю Беларусі, паэт адзначаў, што ў ёй перыяды ўзлёту натуральна чаргуюцца з перыядамі заняпаду. Як і Максім Багдановіч, ён пісаў урбаністычную² лірыку, напрыклад «Вершы аб Вільні» са зваротам «О, Вільня, крывіцкая Мекка!».

Драматургію літаратуры Заходняй Беларусі складалі асобныя драматычныя абразкі Максіма Гарэцкага, камедыі і драма «Пакрыўджаныя» Леапольда Родзевіча, а таксама п’есы Францішка Аляхновіча, пабудаваныя на аснове фальклорных ды местачковых сюжэтаў і моднай «новай драмы» Генрыка Ібсена (п’еса Аляхновіча «Няскончаная драма»).

У 2011 годзе рэжысёр Тэатра юнага гледача Уладзімір Савіцкі пра свой спектакль «Пан міністр» па п’есе Францішка Аляхновіча сказаў так: «У гэтым творы няма станоўчага персанажа... <...> Такія персанажы ўзнікаюць на зломе часу, калі ўсё неўладкавана, калі згублены арыенціры і зніжаны планкі».

У другой палове 1920-х гадоў у літаратуру прыйшло новае пакаленне паэтаў, якое адстойвала сваю беларускасць насуперак польскім уладам і салідарызавалася з Савецкай Беларуссю: Міхась Машара, Міхась Васілёк, Валянцін Таўлай, Палачанка. У іх творах панавалі матывы свабоды народа, заклікі да вызвалення.

Крытыка і літаратуразнаўства існавалі на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў форме публічных лекцый, юбілейных артыкулаў з нагоды дня нараджэння або смерці пісьменніка.

У 1930-я гады, пасля польскіх рэпрэсій у дачыненні да беларускіх палітычных партый і суполак, а таксама пасля атрымання звестак пра падзеі на Усходзе, пісьменнікі Заходняй Беларусі падзяліліся паводле сваіх перакананняў на адраджэнцаў-дэмакратаў (Антон Луцкевіч, Уладзімір Самойла, Міхась Машара) і камуністаў (Піліп Пестрак, Валянцін Таўлай, Максім Танк, Анатоль Іверс). У другой палове 1930-х гадоў лідарам заходнебеларускай паэзіі стаў Максім Танк, чыя лірыка хутка дасягнула еўрапейскага ўзроўню.

З успамінаў. Змораны, позна вярнуўся з літаратурнага вечара дамоў. Чытаў «Спатканне», «Да дня», «У маршы», а на «біс» — «Акт першы». Калі падхапілі мяне студэнты і пачалі падкідаць... На вечары былі амаль усе віленскія беларусы, шмат прадстаўнікоў польскай, яўрэйскай, літоўскай інтэлігенцыі і асабліва шмат моладзі — студэнтаў, гімназістаў (Паводле Максіма Танка. «Лісткі календара»).

Нягледзячы на мяжу, паміж Заходняй і Савецкай Беларуссю існавала сувязь, абумоўленая працэсамі нацыянальнай кансалідацыі. На заходнебеларускую тэматыку пісалі беларускія савецкія пісьменнікі — Янка Купала, Якуб Колас, Уладзімір Дубоўка, Алесь Дудар, Янка Нёманскі.

Значэнне літаратуры Заходняй Беларусі для беларускага літаратурнага працэсу 1. Першае беларускае філасофскае эсэ «Адвечным шляхам» напісаў філосаф Ігнат Канчэўскі (Абдзіраловіч3). У ім аўтар упершыню дакладна вызначыў нацыянальны характар беларуса, памежнае становішча краіны паміж Усходам і Захадам, сказаў пра ўласны шлях Беларусі. 2. Арыштаваны польскай контрразведкай Алесь Салагуб першы ў заходнебеларускай літаратуры звярнуўся да турэмнай тэматыкі і стварыў вобраз палітвязня, да якога потым звярталіся Максім Танк і Валянцін Таўлай. 3. Змянілі аблічча беларускай літаратуры творы віленскага перыяду Максіма Гарэцкага (рэалізм), драматургія Леапольда Родзевіча (мадэрнізм) і Францішка Аляхновіча («новая драма»), паэзія Уладзіміра Жылкі (рамантызм, сімвалізм), творчасць Вацлава Ластоўскага (неарамантызм) і Максіма Танка (рамантызм, авангардызм).

Такім чынам, феномен літаратуры Заходняй Беларусі праіснаваў дваццаць гадоў і даў падставы сцвярджаць, што літаратурны працэс развіваўся адэкватна грамадска-палітычнай сітуацыі, а самі творы адлюстроўвалі памкненні і мары заходніх беларусаў.

«Але самае важнае — якая ў Савецкай Беларусі расце вялікая і сапраўдная літаратура! Аж зайздросна. Бо ў нас не толькі няма ў каго павучыцца, але з кім у ахвоту падужацца. Сёння Заходняя Беларусь — мяшок, завязаны паліцэйскім бізуном... дзе з-за адсутнасці свежага паветра пачынае гаснуць усякае святло — нават лучына» (Максім Танк. «Лісткі календара»).

Пісьменнікі Заходняй Беларусі сачылі за падзеямі беларусізацыі пачатку 1920-х гадоў у Савецкай Беларусі, і многіх гэта натхніла на пераезд (напрыклад, так зрабілі Максім Гарэцкі, Вацлаў Ластоўскі, Уладзімір Жылка, Францішак Аляхновіч). Але беларусізацыя хутка згарнулася. У 1930-я гады многія з гэтых пісьменнікаў сталі ахвярамі рэпрэсій.

Разгледзім адрозненні ва ўмовах існавання беларускай літаратуры ва Усходняй (Савецкай) і Заходняй Беларусі.

Эстэтычныя погляды і вядучыя ідэі

Заходняя Беларусь (цэнтр — Вільня)	Усходняя (Савецкая) Беларусь (цэнтр — Мінск)
Погляды на будучыню Беларусі
1. Знаходзячыся фактычна пад юрысдыкцыяй Польшчы, многія пісьменнікі выступалі за тое, каб Беларусь была незалежнай дзяржавай (Вацлаў Ластоўскі, Максім Гарэцкі, Уладзімір Жылка). 2. Пісьменнікі — члены Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (Максім Танк, Валянцін Таўлай) падтрымлівалі Савецкую Беларусь	1. За існаванне Беларусі як незалежнай дзяржавы былі пісьменнікі-нашаніўцы (Янка Купала, Якуб Колас). Да іх далучыліся некаторыя маладыя аўтары (Уладзімір Дубоўка, Міхась Чарот). 2. Пасля ўтварэння СССР маладзейшае пакаленне пісьменнікаў (маладнякоўцы) падтрымлівала ўладу Савецкай Беларусі
Эстэтычныя погляды і вядучыя ідэі
1. Літаратура працягвала патрыятычную лінію нашаніўскага часу, служыла змаганню супраць польскіх улад. 2. Рэвалюцыйны рамантызм (Максім Танк, Міхась Васілёк). 3. Рэалізм і экзістэнцыяльнае светаадчуванне (Максім Гарэцкі). 4. Адраджэнскія погляды (Уладзімір Жылка, Міхась Машара, Ігнат Канчэўскі)	1. Літаратура служыла дзяржаўнай палітыцы новай беларускай рэспублікі. 2. Рэвалюцыйны рамантызм і неарамантызм (Міхась Зарэцкі). 3. Рэалізм і мадэрнісцкія плыні (сімвалізм, экспрэсіянізм, імпрэсіянізм і інш.) у творах сяброў літаратурных арганізацый («Маладняк», «Узвышша»). 4. Патрабаванне ўніфікацыі эстэтычных напрамкаў і вымушаны пераход усіх творцаў да сацыялістычнага рэалізму ў 1930-я гады

___________________

¹ Рэнега´цтва — паводзіны рэнегата, адступніка, чалавека, які здрадзіў сваім ідэалам і прынцыпам.
² Урбаністы´чны — гарадскі, які мае адносіны да горада.
³ Філосаф і пісьменнік Ігнат Канчэўскі, прачытаўшы «Дзве душы» Максіма Гарэцкага, дзе галоўным героем з’яўляецца Ігнат Абдзіраловіч, узяў сабе за псеўданім яго прозвішча.