Беларуская літаратура. 11 клас

Традыцыі і наватарства. Паняцце пра лірычную прозу

Традыцыі і наватарства з’яўляюцца важнейшымі складнікамі развіцця любой нацыянальнай літаратуры. Гэта звязана з пераасэнсаваннем творчага вопыту пісьменнікаў розных пакаленняў. Традыцыя ў літаратуры складваецца з агульных для розных перыядаў тэм, матываў, вобразаў, жанравых і кампазіцыйных адметнасцей. Наватарства ў мастацтве слова выяўляецца ў распрацоўцы новых тэм, жанравых форм, тыпаў, сродкаў адлюстравання рэчаіснасці. Перш за ўсё традыцыі і наватарства характарызуюць пераемнасць і абнаўленне літаратурнага працэсу. Напрыклад, Я. Брыль працягваў традыцыі класічнай беларускай літаратуры ў паказе чалавека працы, раскрыцці псіхалогіі героя-працаўніка. Аўтар апавядання «Галя», відавочна, абапіраўся на эстэтычны вопыт класікаў айчыннага мастацтва слова Янкі Купалы і Якуба Коласа, а таксама рускіх пісьменнікаў Л. Талстога і А. Чэхава. Разам з тым пісьменнік выявіўся як наватар у жанры мініяцюры, якая раскрывала глыбокае пачуццё патрыятызму і любові да свайго народа.

Лірычная проза — стылёвая плынь мастацкай прозы, якая вылучаецца павышанай эмацыянальнасцю і адкрытым, непасрэдным выяўленнем аўтарскіх адносін да паказ.

У ёй спалучаюцца рысы эпічнага і лірычнага адлюстравання рэчаіснасці. Стылістычна такія творы характарызуюцца эмацыянальнай насычанасцю і адлюстраваннем пачуццяў герояў і аўтара. У лірычнай прозе дамінуе суб’ектыўны пачатак. Для яе характэрна выкарыстанне адметных сродкаў выразнасці: перавага аўтарскага «я», экспрэсія, змена моўнай інтанацыі, павышаная ўвага да дэталей і эмацыянальнага стану героя і г. д.

Такія сродкі выразнасці дапамагаюць дакладна перадаваць духоўны свет герояў. Аснова кампазіцыі ў лірычнай прозе — перажыванні лірычнага героя, які амаль заўсёды з’яўляецца двайніком аўтара. Характэрныя жанравыя формы лірычнай прозы — эпісталярныя, дзённікавыя, аўтабіяграфічныя творы, падарожныя нататкі і эсэ.

Важнае значэнне ў лірычнай прозе мае галоўны герой, характар якога раскрываецца праз яго думкі і пачуцці. Як слушна адзначае даследчык літаратуры Вера Ляшук, такі герой духоўна блізкі аўтару: «Звычайна гэта любімы герой аўтара, выразнік яго ідэалаў. Пра духоўнае жыццё героя чытач даведваецца праз унутраныя маналогі, няўласна-простую мову, праз успаміны, адным словам, праз сродкі ўнутранай тыпізацыі. Герой у творах лірычнай прозы сканцэнтраваны на сваім духоўным жыцці і найпаўней выяўляецца ў духоўнай сферы. Такім героем у рамане Янкі Брыля “Птушкі і гнёзды” з’яўляецца Алесь Руневіч».

Жанр мініяцюры адносіцца да лірычнай прозы. У мініяцюры спалучаюцца рысы эпасу і лірыкі. Творы гэтага жанру ўяўляюць сабой невялікае, лаканічнае апавяданне, у якім амаль няма дзеяння, але ёсць суб’ектыўнае, непаўторна-асабістае ўражанне ад рэальных канкрэтных фактаў жыцця.

Лірычная мініяцюра як жанр мае сціслы аб’ём, свабодную кампазіцыю, афарыстычнасць, суб’ектыўнаць, імкненне да бессюжэтнасці і цыклічнасць.

Галоўнай жанравай прыметай мініяцюры з’яўляецца лаканізм, шматзначнасць, метафарычнасць або афарыстычнасць. Уладзімір Калеснік, даследуючы мініяцюры Я. Брыля, адзначаў: «Мініяцюра знаходзіцца на сутыках не толькі паэзіі і прозы, але недзе і на сумежжы мастацка-вобразнага і навукова-лагічнага абагульненняў. Адны з іх бываюць больш эмацыянальнымі, як вершы, метафарычнымі, як лірычныя імпрэсіі, а іншыя — больш рацыянальнымі, дасціпнымі, як афарызмы, мудрымі, як прыказкі ці прытчы, парадаксальнымі, як мудраслоўі».

Для твораў гэтага жанру характэрна перадача пачуццяў і ўражанняў ад успрыняцця рэчаіснасці. Менавіта таму ў лірычнай прозе ярка выражаны асобасны, суб’ектыўна-аўтарскі пачатак, індывідуальна-пісьменніцкае адлюстраванне жыцця.

Асновай лірычнай прозы становіцца перадача думак пісьменніка, яго перажыванняў, рэфлексій, якія і вызначаюць асноўную ідэю твора. Пазіцыя аўтара-апавядальніка (суб’екта аповеду) у лірычнай мініяцюры становіцца цэнтрам кампазіцыі твора.