§ 19. ГЕАГРАФІЯ ЖЫВЁЛАГАДОЎЛІ

Структура жывёлагадоўлі. Жывёлагадоўля з’яўляецца другой па значнасці галіной сельскай гаспадаркі, якая характарызуецца глыбокай гісторыяй развіцця. Гэта галіна забяспечвае сыравінай харчовую (мяса, малако, яйкі, мёд і г. д.) і лёгкую (скура, шэрсць, коканы шаўкапрада і інш.) прамысловасць, арганічнымі ўгнаеннямі раслінаводства і г. д.

Жывёлагадоўля характарызуецца складанай структурай. У ёй прадстаўлена больш за дзесяць падгалін (мал. 132). Існуюць у структуры таксама спецыфічныя фермы па гадоўлі кракадзілаў, страусаў і г. д.

У сваю чаргу, у залежнасці ад сферы выкарыстання ў кожным з відаў эканамічнай дзейнасці вылучаюцца напрамкі. Напрыклад, малочны, мясны напрамкі — у жывёлагадоўлі; сальны, беконны, мясны, шчацінны — у свінагадоўлі; мясны, малочны, шэрсны — у авечкагадоўлі і г. д.

У залежнасці ад характару вядзення вылучаюць чатыры асноўныя сістэмы жывёлагадоўлі: качавая, паўкачавая, пашавая і стойлавая. Стойлавая сістэма з’яўляецца найбольш інтэнсіўнай і можа прымяняцца як у халодныя сезоны, так і цэлы год.

У свеце ўсё ўзаемазвязана. Якія экалагічныя праблемы ўзнікаюць у сувязі з развіццём жывёлагадоўлі?

Фактары размяшчэння і развіцця жывёлагадоўлі. Развіццё жывёлагадоўлі абумоўлена як традыцыйнымі для сельскай гаспадаркі фактарамі, так і спецыфічнымі. Прыродныя і кліматычныя ўмовы вызначаюць спецыялізацыю жывёлагадоўлі. Сацыяльна-эканамічны фактар адыгрывае важную ролю ў развіцці галіны, якое будзе залежаць ад ступені механізацыі, капіталаўкладанняў у распрацоўку новых тэхналогій і інш. На развіццё галіны аказвае ўплыў міжнародны гандаль і інтэграцыйныя працэсы. Напрыклад, вялікая колькасць вытворцаў, якія спецыялізуюцца на выпуску адной і той жа прадукцыі, прыводзіць да палітыкі стрымлівання і скарачэння іх колькасці. У адрозненне ад раслінаводства вызначальную ролю ў развіцці і размяшчэнні жывёлагадоўлі адыгрывае кармавая база — яе характар і памеры. Здольнасць вырошчваць, нарыхтоўваць, перапрацоўваць і захоўваць розныя віды кармоў выступаюць асновай развіцця падгаліны. Найбольш высокія патрабаванні да кармавой базы прад’яўляюцца пры развядзенні буйной рагатай жывёлы, асабліва малочнага напрамку. Асаблівае месца ў жывёлагадоўлі займае спажывецкі фактар. Напрыклад, свінагадоўля прымеркавана да раёнаў з вялікай колькасцю насельніцтва і буйных гарадоў. Прадпрыемствы птушкагадоўлі таксама больш выгадна размяшчаць паблізу гарадоў.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. У развітых краінах жывёлагадоўля развіваецца ў асноўным інтэнсіўным шляхам. Яна заснавана на палявой кормавытворчасці і культурных пашах, з шырокім распаўсюджваннем малочнай жывёлагадоўлі, птушкагадоўлі і свінагадоўлі ў прыгарадных зонах. Такая жывёлагадоўля атрымала развіццё, напрыклад, у Еўропе, на паўночным усходзе ЗША. Распаўсюджаны ў развітых краінах і шырокія раёны экстэнсіўнай пашавай жывёлагадоўлі. Напрыклад, у Аўстраліі, Канадзе, на захадзе ЗША. Для большасці краін, якія развіваюцца, усё яшчэ характэрна пераважна экстэнсіўная жывёлагадоўля. Буйное пагалоўе сельскагаспадарчых жывёл спалучаецца з іх нізкай прадукцыйнасцю, шырокім выкарыстаннем у якасці цяглавой сілы і распаўсюджваннем шырокіх раёнаў качавой і паўкачавой жывёлагадоўлі. Аднак у шэрагу краін Лацінскай Амерыкі і Азіі, якія развіваюцца, актыўна развіваецца інтэнсіўная жывёлагадоўля (Бразілія, Аргенціна, краіны Паўднёва-Заходняй і Усходняй Азіі).

Паразважаем. Уявіце сябе фермерам, які ў прыгараднай зоне набыў ўчастак зямлі і вырашыў заняцца малочнай гаспадаркай. Якія ўмовы пры гэтым вы будзеце ўлічваць? Як будзеце прадаваць прадукцыю? Што вы зробіце, каб прадукцыя вашай вытворчасці стала канкурэнтнай з прадукцыяй іншых прадпрыемстваў?

Геаграфія асноўных відаў эканамічнай дзейнасці жывёлагадоўлі. У структуры жывёлагадоўлі асноўнае месца належыць тром падгалінам — жывёлагадоўлі, свінагадоўлі і авечкагадоўлі. Сярод іх вядучым з’яўляецца развядзенне буйной рагатай жывёлы (БРЖ). Яно развіваецца па трох напрамках: малочным, мяса-малочным і мясным. У лясной і лесастэпавай зоне ўмеранага пояса са стойлава-пашавым утрыманнем жывёлы развіваецца малочны напрамак. Мясную жывёлу разводзяць пераважна ў больш засушлівых раёнах умеранага і субтрапічнага кліматычных паясоў.

Сусветнае пагалоўе буйной рагатай жывёлы складае 1491 млн галоў і мае нераўнамерны характар геаграфічнага размеркавання. Сярод рэгіёнаў найбольшым пагалоўем вылучаюцца Азія, Лацінская і Паўночная Амерыка. Вядучымі краінамі па пагалоўі з’яўляюцца Бразілія (214 млн галоў) (мал. 133), Індыя (185) і ЗША (94 млн галоў). Вялікае пагалоўе характэрна і для Кітая (84 млн галоў).

У свеце цікавага. Каровы вельмі разумныя і назіральныя. Калі адна карова трапіць у бяду, напрыклад яе ўдарыць токам каля агароджы, то ні адна карова са статку больш не падыдзе да гэтай агароджы. У старажытных егіпцян карова ўвасабляла нябесную багіню Нут, а ў Індыі карова дагэтуль лічыцца святой жывёлай (мал. 134).

Свінагадоўля з’яўляецца відам дзейнасці ў жывёлагадоўлі, які найбольш дынамічна развіваецца. У адрозненне ад жывёлагадоўлі яна імкнецца пераважна да густанаселеных і прыгарадных раёнаў, якія забяспечаны кармамі і рынкамі збыту. Размяшчэнне свінагадоўлі абмежавана рэлігійнымі прычынамі ў краінах, дзе насельніцтва вызнае іслам або іўдаізм. Сусветнае пагалоўе свіней ацэньваецца ў 967 млн галоў. Яго размеркаванне мае яшчэ больш нераўнамерны характар, чым развядзенне буйной рагатай жывёлы. Больш за 50 % пагалоўя засяроджана ў Азіі, 14 % — у Амерыцы. Менавіта ў гэтых рэгіёнах прадстаўлены краіны — лідары па пагалоўі — Кітай (440 млн галоў) (мал. 135), ЗША (73), Бразілія (41 млн галоў).

Авечкагадоўля з’яўляецца старажытнай галіной сельскай гаспадаркі. Яна распаўсюджана ў краінах са значнымі плошчамі натуральных паш, пераважна ў арыдных і горных раёнах. У авечкагадоўлі развіваюцца тры напрамкі: мяса-воўнавы, засяроджаны ў раёнах з дастатковым увільгатненнем і мяккім кліматам; танкарунны і паўтанкарунны, якія размяшчаюцца ў больш засушлівых абласцях.

Сусветнае пагалоўе авечак налічвае 1202 млн галоў. Сярод краін — Кітай (161 млн галоў), Аўстралія (72) (мал. 136) і Індыя (63 млн галоў). Па пагалоўі сярод рэгіёнаў дамінуюць Азія (42 %) і Афрыка (26 %).

Свет і Беларусь. Чаму Мінская, Брэсцкая і Гродзенская вобласці вылучаюцца больш высокім узроўнем развіцця асноўных падгалін жывёлагадоўлі?

Папрацуем з атласам. Вызначыце спецыялізацыю жывёлагадоўлі ў залежнасці ад прыродных зон. Пакажыце на карце краіны — лідары па пагалоўі буйной рагатай жывёлы, свіней, авечак.

Міжнародны гандаль прадукцыяй жывёлагадоўлі. Развітыя краіны значна апярэджваюць краіны, якія развіваюцца, па паказчыках вытворчасці прадукцыі жывёлагадоўлі. Гэта прычына тлумачыць становішча ў міжнародным гандлі. Па большасці артыкулаў экспарту лідзіруюць развітыя краіны. Вядучымі экспарцёрамі ялавічыны і цяляціны з’яўляюцца Аўстралія, Германія, Нідэрланды, ЗША; свініны — Нідэрланды, Бельгія, Данія; бараніны — Новая Зеландыя, Аўстралія і Вялікабрытанія; мяса птушкі — Францыя, ЗША, Нідэрланды; воўны — Аўстралія, Новая Зеландыя, Аргенціна. Артыкулам экспарту, у якім лідзіруюць краіны, што развіваюцца, з’яўляецца буйная рагатая жывёла. У групе вядучых краін знаходзяцца Бразілія, Аргенціна і Мексіка. Па экспарце авечак і коз вылучаецца Турцыя.

Аграрная палітыка ў краінах Еўрапейскага саюза. Як правіла, правядзенне адзінай аграрнай палітыкі ў інтэграцыйным аб’яднанні краін не выступае першараднай задачай. Еўрапейскі саюз з’яўляецца гістарычным прыкладам, калі задачы фарміравання адзінай індустрыяльнай і сельскагаспадарчай сферы ажыццяўляліся адначасова. Аграрная палітыка вызначае галоўную ролю ЕС у глабальнай вытворчасці і гандлі харчовымі прадуктамі. На яго долю прыходзіцца 17 % сусветнага экспарту прадуктаў харчавання. ЕС займае другое месца як сусветны экспарцёр малочных прадуктаў і свініны і трэцяе месца па экспарце птушкі і збожжа.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Адзіная аграрная палітыка Еўрапейскага саюза (ААП ЕС) з 1960-х гг. уяўляе з сябе сістэму выплат фермерам краін ЕС. Галоўныя мэты ААП — гэта арганізацыя сельскагаспадарчага рынку, устанаўленне адзіных цэн на большасць відаў прадукцыі сельскай гаспадаркі, высокая ступень абароны ўнутранага аграрнага рынку, забеспячэнне работнікам, занятым у аграрным сектары, годнага ўзроўню жыцця, супастаўнага з іншымі сектарамі эканомікі.

На аграрную палітыку выдаткоўваецца 46,7 % бюджэту ЕС. Яна прайшла некалькі этапаў у сваім развіцці (мал. 137), якія сведчаць аб пастаянным яе ўдасканаленні.

Як любы інтэграцыйны працэс адзіная аграрная палітыка не толькі мае перавагі, але і сутыкаецца з шэрагам праблем. Гэта, напрыклад, адзіныя стандарты якасці малочнай прадукцыі; аднолькавы памер выплат незалежна ад памеру фермерскай гаспадаркі і аб’ёмаў вытворчасці; памяншэнне выплат старым членам ЕС з-за яго пашырэння і неабходнасці выплат новым членам інтэграцыйнага аб’яднання; скарачэнне аб’ёмаў вытворчасці і колькасці фермераў з-за праблем са збытам прадукцыі; адзіныя цэны на прадукцыю незалежна ад выдаткаў; абмежаванні на імпарт сельскагаспадарчай сыравіны і інш. Аднак поспехі адзінай аграрнай палітыкі пераважаюць над выдаткамі. У яе ёсць магчымасць стаць еўрапейскай мадэллю сельскай гаспадаркі XXI ст.

Падвядзём вынікі. Асноўнымі падгалінамі жывёлагадоўлі з’яўляюцца ..., ..., ..., ... . Лідарамі па пагалоўі буйной рагатай жывёлы з’яўляюцца ..., ..., ....; па пагалоўі свіней — ..., ..., ...; авечак — ..., ..., ... . Асноўнымі экспарцёрамі прадукцыі жывёлагадоўлі з’яўляюцца ..., імпарцёрамі — ... .

Праверым свае веды. 1. Якія фактары вызначаюць развіццё жывёлагадоўлі ў свеце? Адказ патлумачце. У чым заключаюцца адрозненні ў развіцці жывёлагадоўлі ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца? 2. У чым адрозненне экстэнсіўнай жывёлагадоўлі ад інтэнсіўнай? Як НТР паўплывала на развіццё жывёлагадоўлі?

Ад простага да складанага. Падрыхтуйце паведамленні пра развіццё жывёлагадоўлі ў краінах ЕС.

Ад тэорыі да практыкі. Запоўніце табліцу ў сшытку, выкарыстоўваючы матэрыялы вучэбнага дапаможніка і дадатковыя крыніцы інфармацыі.

Падарожжа па Глабальнай сетцы. Статыстычная база Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН ФАО па жывёлагадоўлі.