Геаграфія. 11 клас

Глабальныя рысы рэльефу Зямлі. Рэльеф зямной паверхні адрозніваецца выключнай разнастайнасцю форм (мал. 1-5).

Клуб географаў-знаўцаў. Вышыня паверхні зямной кары істотна адрозніваецца: самая высокая кропка на Зямлі — гара Джамалунгма (Эверэст) у Гімалаях (8 848 м над узроўнем мора), а самая нізкая — на дне ўпадзіны Чэленджэр у Марыянскім жолабе паблізу Філіпін (11 033 м ніжэй за ўзровень мора). Такім чынам, амплітуда вышынь паверхні зямной кары — больш за 19 км. У цэлым горныя краіны з вышынямі больш за 820 м над узроўнем мора займаюць прыкладна 17 % паверхні Зямлі, а астатняя тэрыторыя сушы — менш за 12 %. Каля 58 % зямной паверхні прыпадае на глыбакаводныя (3–5 км) акіянічныя басейны, а 13 % — на кантынентальны шэльф і пераходныя вобласці.

Планетарныя формы рэльефу займаюць мільёны квадратных кіламетраў. Яны цягнуцца на тысячы кіламетраў. Глыбіня расчлянення рэльефу ў іх межах дасягае больш за 10 000 м. Дадатнымі планетарнымі формамі рэльефу з’яўляюцца мацерыкі, а адмоўнымі — акіянічныя ўпадзіны. Да планетарных форм рэльефу належаць таксама сярэдзіна-акіянічныя хрыбты.

Мегаформы рэльефу займаюць плошчы парадку дзясяткаў тысяч ці сотняў тысяч квадратных кіламетраў. Іх працягласць складае сотні, а часам і тысячы кіламетраў. Розніца адзнак у іх межах вагаецца ад некалькіх соцень да 8000 м. Дадатнымі формамі мегарэльефу лічаць горныя сістэмы, напрыклад Гімалаі, Каўказ, Алтай і іншыя, адмоўнымі — нізіны, напрыклад Амазонская, Заходне-Сібірская, Туранская і іншыя, а таксама ўпадзіны мораў (Чорнага, Каспійскага, Чырвонага і інш.).

Макраформы рэльефу з’яўляюцца часткамі мегаформ і размяшчаюцца на плошчы ў сотні, тысячы ці дзясяткі тысяч квадратных кіламетраў. Глыбіня расчлянення рэльефу ў іх можа дасягаць 3000 м. Дадатныя макраформы рэльефу — горныя хрыбты, масівы, плато (напрыклад, Каларада, Патагонія, Вялікі Басейн), а адмоўныя — міжгорная даліны (Ферганская даліна), катлавіны, у тым ліку занятыя буйнымі азёрамі.

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце прыклады мега- і макраформ рэльефу.

Мезаформы рэльефу маюць працягласць ад дзясяткаў, сотняў метраў да дзясяткаў кіламетраў. Іх плошча вагаецца ад сотняў квадратных метраў да дзясяткаў квадратных кіламетраў. Глыбіня расчлянення рэльефу змяняецца ад некалькіх метраў да сотняў метраў. Прыкладам дадатных мезаформ рэльефу з’яўляюцца асобныя горныя хрыбты, гразевыя вулканы, тэрыконы, буйныя астанцы, барханы. Да адмоўных мезаформаў рэльефу належаць даліны раўчукоў, буйныя лагчыны, яры, кар’еры і інш.

Мікраформы рэльефу ўяўляюць сабой няроўнасці на паверхні мезаформ. Іх памеры вагаюцца ад некалькіх да дзясяткаў метраў. Рознасць вышынь дадатных і адмоўных мікраформ не перавышае некалькіх метраў. Да дадатных мікраформ рэльефу належаць дробныя конусы вынасу, курганы, барханы, прырэчышчавыя валы, астанцы і г. д., да адмоўных — карставыя варонкі, невялікія яры, лагчыны і прамыіны, ямы і інш.

Свет і Беларусь. Сучасны рэльеф Беларускай Паазерскай правінцыі сфарміраваўся падчас адступлення апошняга ледавіка. Канчаткова ледніковы перыяд завяршыўся 14 тыс. гадоў таму. Ён пакінуў пасля сябе пагоркі, марэнныя грады, шматлікія рэкі, азёры і балоты. Маўклівыя сведкі гэтага і шматлікія абломкі скандынаўскіх гор — вялізныя валуны. У часы паганства велізарныя камяні былі прадметам асаблівай цікавасці і пакланення. Да гэтага часу ў Беларусі можна ўбачыць унікальныя валуны з крыжамі, старажытнымі надпісамі і нават рунамі. Самы вялікі валун знаходзіцца ў Шумілінскім раёне, каля вёскі Горкі. Яго даўжыня — 11 м, шырыня — 5,6 м, бачная вышыня — 3 м.