Лірыка
«Горад» (1992)
«Горад» (1992) — гэта вершаказ, які даследчыкі творчасці А. Разанава называюць аўтарскім і найбольш нацыянальным жанрам. Упершыню быў змешчаны ў кнізе «Танец з вужакамі». Творы, напісаныя вершаказам, не заўсёды магчыма перакласці на іншыя мовы свету. Гэта і адзін з самых суб’ектыўных жанраў, бо трактоўка таго або іншага слова, якое «пачынае гаварыць само», але вуснамі і розумам аўтара, не заўсёды супадае з меркаваннямі чытачоў.
Вершаказ нараджаецца ад спалучэння фанетычных, марфалагічных і граматычных адметнасцей слова, у ім увасоблена здольнасць паэта да асацыятыўнага мыслення, лагічнага супастаўлення, фантазіі. Вершаказ нагадвае гульню са словам, у працэсе аналізу аўтар «расшчапіў» слова на асобныя часцінкі: склады, гукі, літары і г. д. На іх аснове адшукваюцца іншыя словы, блізкія па гучанні і значэнні. Іх спалучэнне стварае сказы, а сказы разам — вершаказ, твор.
У першай страфе, роўнай аднаму складанаму сказу, даецца ацэнка гораду — проста гораду, без назвы, без указання месца яго знаходжання: горад «горды і высакародны». Метафарызаваная характарыстыка ажыўляе горад. Ён стаіць на грудзе, узвышаючыся ў ландшафце, але не адлучаючыся ад наваколля. Алесь Разанаў у першай страфе згадзіўся з традыцыйнай трактоўкай этымалогіі слова «горад»: горад ад слоў «груд» і «агароджваць». Груд уздымае горад, агароджа вылучае яго з навакольнага асяроддзя, робіць горад «цэнтрам», «сярэдзінай», «сарцавінай».
У другой страфе не проста канстатуецца тая або іншая ўласцівасць горада — паэт паказаў яго дзейснасць, стваральнасць: горад — «бесперапыннае пераўтварэнне дольняга ў “горнае”, мінулага ў “градучае”». А таму што ён «цэнтр», да яго скіраваны «ўсе позіркі», «усе дарогі сыходзяцца ў ім».
У трэцяй страфе А. Разанаў працягнуў даваць характарыстыку гораду: ён ужо «загартаваны» — вытрымаў выпрабаванні ў часе і барацьбе, быў надзейнай перашкодай для канкрэтных заваёўнікаў: «ордэна» і «арды». Указанне на пэўных імкліўцаў «да валадарства» ўдакладняе нацыянальную прыналежнасць горада. Беларускасці гораду надае згадка аўтара пра крывічоў і радзімічаў: ён для іх — «нібы ўзнагарода, родны і дарагі». Лагічны рад аўтарскіх разважанняў дае падставы сцвярджаць, што горад, аб’яднаўшы «вёскі, лясы, пасады, палі, агароды», стварае Радзіму, а «разнаісную грамаду смердаў, рамеснікаў, гандляроў — гуртуе ў народ».
Горад, урэшце, на думку А. Разанава, нават калі і згарае дашчэнту, то становіцца месцам, радовішчам, «з якога ён адраджаецца зноўку». Апошні сказ вершаказа падсумоўвае аўтарскія разважанні, хоць і не ўказвае на канкрэтны горад, але называе знакамітых яго жыхароў, родапачынальнікаў усіх полацкіх князёў — Рагвалода і яго дачку Рагнеду. У вершаказе «Горад», як і ў іншых творах гэтага жанру, А. Разанаў шырока карыстаўся алітарацыяй — паўтарэннем зычных «г», «р», «с», «з» і іншых, што выклікае дадатковыя сэнсавыя ўяўленні ў кожнага чытача.