Лірыка

«Радзіма...» (1974)

Твор, надрукаваны ў другім зборніку паэзіі А. Разанава «Назаўжды», напісаны ў форме традыцыйнага сілабатанічнага вершаскладання чатырохстопным ямбам, перакрыжаванай і кальцавой рыфмоўкай.

Раскрыццё тэмы верша адбываецца праз выкарыстанне аўтарам антанімічных сцвярджэнняў, асэнсаваных меркаванняў і роздумных прызнанняў. Паэт не апяваў галаслоўную акрыленую любоў да Радзімы, а называў інтэлектуальна адабраныя сітуацыі, калі Радзіма і ён патрэбны адзін аднаму:

Чаму так, аўтар не патлумачыў. Магчыма, таму, што ён інтэлектуал і роздум і скруха для яго душы больш звыклыя.

Якая Радзіма ў разанаўскім вызначэнні? Розная: бяздонная, з’інелая, чароўная, звонкая, жывая, рухомая — гэта ўсё асацыятыўныя характарыстыкі, якія ўзнікаюць пасля прачытання другой страфы, багатай мастацкімі тропамі (эпітэт, метафара, аксюмаран і інш.):

Адкуль прыходзіць Радзіма і дзе яе тэрыторыя? Гэта пытанне таксама падтэкстоўна гучыць у вершы. Іншыя паэты называлі яе межы, зыходзячы з геаграфічных прынцыпаў. Так, Францішак Багушэвіч пісаў у прадмове да «Дудкі беларускай»: «Можа, хто спытае, гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, яна, гдзе наша мова жывець: яна ад Вільні да Мазыра, ад Віцебска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак...» Уладзімір Караткевіч эмацыянальна пытаўся і адказваў: «Дзе мой край? Там, дзе вечную песню пяе Белавежа...»

Алесь Разанаў па-іншаму вызначыў прастору Радзімы: яе нельга атаясамліваць з пэўнымі геаграфічнымі межамі, Радзіма — паняцце духоўнае:

Верш «Радзіма...» літаратуразнавец Г. Кісліцына лічыць адным з «лепшых у сучаснай беларускай паэзіі на гэту тэму, які сведчыць, што разанаўскаму таленту заўсёды, пачынаючы з ранніх твораў, былі ўласцівы глыбіня і неартадаксальнасць¹ погляду». Сапраўды, пазіцыя А. Разанава не адпавядае агульнапрынятым поглядам, яна вылучаецца формай і зместам.

__________

¹ Неартадакса´льнасць — непрытрымліванне асноў якога-небудзь вучэння, светапогляду, непаслядоўнасць.

«На гэтай зямлі…»

Твор з’яўляецца версэтам, які быў надрукаваны ў зборніку «Вастрыё стралы». Ён мае пяць структурных частак — своеасаблівых строф, аб’яднаных паміж сабой вобразам героя-апавядальніка, які расказвае пра свой лёс-наканаванне заставацца «на гэтай зямлі, пад гэтым небам» і, нібы раздарожжа, паказваць усім, куды ісці: на ўсход ці на захад. Герой-апавядальнік не ў стане адарвацца ад зямлі — яго наканаванасць у прывязанасці да сваёй зямлі, у яго цэласнасці, паяднанасці з гэтай зямлёй. Герой хоць і нерухомы, але дзейсны: ён хоча наблізіць да сябе і гэтай зямлі ўвесь свет. Для гэтага ён задзейнічае свае рукі: «вось мая левая рука, вось — правая…» Рукі ствараюць цуд — яны кладуць «зерне ў дол — і яно вырастае ў дрэва». Дрэва падымаецца на гэтай зямлі над гэтай зямлёй так высока, што пачынае трымаць на сваіх галінах сонца і месяц. На дрэве «рознагалосыя птушкі з усіх канцоў свету спяваюць… свае песні і ладзяць гнёзды…» Апошні радок верша раскрывае шчаслівае пераўвасабленне героя-апавядальніка ў лірычнага героя, эмацыянальнае прыняцце ім свайго лёсу праз гарманічнае набліжэнне ўсходу і захаду да зямлі, на якой наканавана жыць чалавеку.

Верш нагадвае прыпавесць, якая не мае адназначнага сэнсу: кожны можа спасцігнуць яго па-свойму і зразумець у адпаведнасці з уласным жыццёвым вопытам, інтэлектам. Успрыманню твора спрыяюць здольнасць асацыятыўна мысліць, уменне разгадваць сімволіку вобразаў. За вобразам гэтай зямлі нехта ўбачыць родны кут, а нехта — усю Беларусь, якая стаіць на раздарожжы ўсходу і захаду. Разанаў не даваў канкрэтыкі — ён даваў права чытачу быць сустваральнікам яго паэтычнага твора. Лірычны герой, пазбаўлены магчымасці перамяшчацца ў прасторы, быццам прымушае саму прастору рухацца да яго. Аўтар перадаў прывабнасць жыцця чалавека, жыцця свабоднага, якое можна параўнаць з існаваннем вольных птахаў, якія спяваюць і будуюць гнёзды ў свабоднай прасторы.

«Кожны народ мае хаця б адзін геніяльны твор, і гэты твор — мова» (1975)

Монастрафа была надрукавана ў раздзеле «Зномы» зборніка «Паляванне ў краіне райскай птушкі», які выйшаў у 1995 годзе. Зном — адметны аўтарскі літаратурны жанр, які бярэ свой пачатак у нататках і філасафемах. Структурна зномы нагадваюць прыказкі і афарызмы, у якіх у сціснутай, скандэнсаванай форме аўтар дэманструе ўласныя погляды на навакольны свет.

У артыкулах, нататках думкі разгортваюцца, развіваюцца, пашыраюцца, у зномах яны сціскаюцца да выслоўя, у якім кожнае слова, кожны гук змяшчаюць у сабе важкі складнік цэльнай структуры твора. У разглядаемым зноме дамінуюць тры вобразы: народ, твор, мова. Народы не канкрэтызуюцца, не вылучаюцца, не супрацьпастаўляюцца, наадварот, аднолькава ўзвышаюцца сваімі геніяльнымі тварэннямі — мовамі. Адметнасць разанаўскага назірання ў тым, што ён безапеляцыйна акрэсліў мову як геніяльнае тварэнне, якое мае кожны народ. Такая выснова — вынік папярэдніх пазатэкставых аўтарскіх разважанняў, якія ўвасобіліся ў зноме.

«У крузе» (1988)

Верш з’яўляецца версэтам, які быў змешчаны ў кнізе «Вастрыё стралы». Ён невялікі па форме і нескладаны для разумення. У цэнтры твора — вобраз лірычнага героя, які шукае адказ на быційнае пытанне, што перадае яму Свет, куды ён ідзе. Назваць мэту свайго руху чалавеку цяжка, бо ён і сам яе не ведае. Лірычны герой хутчэй разважае, чым адказвае: «Я толькі спраўджваю тое, на што здатны, што вымагае ад мяне жыццё: ...п’ю ваду, ...ем хлеб, ...адпачываю, зноў ...імкнуся наперад — і апынаюся на сваіх слядах».

У чытача складваецца першаснае ўражанне, што лірычны герой увасобіўся аўтарам як асоба пасіўная, якой рухаюць толькі жыццёвыя інстынкты. Магчыма, гэта і так, калі чалавек знаходзіцца на першым крузе свайго жыцця. Сюжэтная канва верша на гэтым заканчваецца, але сэнс апошняга адасобленага сінтаксічнага перыяду версэта наводзіць на роздум, ці сапраўды такі просты круг, калі ў паўтарэнні шукаеш іншую якасць, вяршыню, арыенцір: у слове — Слова, у чалавеку — Чалавека. Выкарыстаная вялікая літара — гэта ўжо ацэнка і слову, і чалавеку, гэта ўжо акрэсліванне мэты, да якой накіраваны рух.

«Спадчына» (1988)

Верш «Спадчына» (1988) — таксама версэт, і яго структура мала чым адрозніваецца ад іншых твораў гэтага жанру. Твор складаецца з чатырох кампазіцыйных частак. У першай, уступнай, гаворыцца пра значнасць спадчыны для чалавека: пры пэўнай умове яна набывае адпаведную ўласцівасць і аказвае на чалавека пазітыўнае ўздзеянне:

Для разумення ідэйнага зместу гэтага верша вельмі важным з’яўляецца першы радок, у якім увага аўтара акцэнтуецца на тоеснасці паняццяў: «спадчына», «цяжар», «крылы». Логіка першапачатковых разважанняў не дазваляе чытачу пагадзіцца са сцвярджэннем паэта, бо, як вядома, цяжар цягне да зямлі, а крылы атаясамліваюцца з палётам, адрывам ад зямлі. Алесь Разанаў як мастак слова змадэляваў іншую сітуацыю, рамантычна-ўзнёслую. Далучанасць да ўласнай спадчыны акрыляе чалавека духоўна, бо ў паняцце «спадчына» ўкладваюцца не толькі матэрыяльныя каштоўнасці, якія ўзважваюцца ў тым ліку і ў фізічным сэнсе. «Спадчына, — пісаў А. Разанаў у аднайменных аналітычных нататках, — спалучана з рэчамі, але ніколі не зводзіцца да сумы рэчаў».

Другая частка версэта змяшчае звернутыя да лірычнага героя перасцерагальныя рэплікі:

Лірычны герой не спрачаецца з анёламі — ён іх «разумее». Як паступіць — выбар за ім. Ён змагаецца з самім сабой, і змаганне гэта доўжыцца ў часе, бо на целе відаць «пісягі» (загоеныя шрамы ад былых ран) і «апёкі». На барацьбу героя клічуць «віхуры» — сімвалы свабоднага палёту, валадары паднябеснай прасторы, маніць і «зямля» — частка чалавека, з якой ён створаны.

Паэт не раскрываў вынік барацьбы: толькі ў апошнім сказе верша акцэнтаваў увагу чытача на агністых мячах, скіраваных на «душу» лірычнага героя. У адной са сваіх філасафем творца пісаў: «У спадчыны дзве ўстойлівыя ардынаты: яна пастаянна мінулая і пастаянна сучасная. Сваёю існасцю яна знаходзіцца ў гісторыі, але сваёю істотнасцю — у чалавечых душах». У версэце «Спадчына» аўтар запрасіў чытача далучыцца да яго разважанняў і прыйсці да ўласнай высновы.

«Барана»

На думку А. Разанава, «у наваколлі ёсць шмат з’яў, прадметаў. І кожны прадмет, кожная з’ява, якая мае сваю назву, сваё слова, сваё паняцце, — яны, па сутнасці, хочуць адкрыцца, яны хочуць расказаць пра сябе». Пісьменнік, па словах І. Штэйнера, «бярэ на сябе ролю медыума, які дае магчымасць існаму распавесці пра сябе». Гэтыя існыя прадметы або з’явы трансфармуюцца ў вобразы твора. Нежывыя ў соцыуме, яны часта адухаўляюцца, набываюць у тэксце ўласцівасці жывога свету. Кожны з гэтых прадметаў або з’яў мае, па меркаванні паэта, сваю суб’ектываваную адметнасць, непадобнасць, якія расчытваюцца праз раскадзіраванне фонасемантычнага¹ зместу і сэнсу пэўнага слова. Слова гэтае звычайна становіцца загалоўным, «выяўляе і вымаўляе сябе» і ўрэшце «вымалёўваецца ў карціну».

«Барана». У аснову гэтага верша паэт паклаў канфлікт паміж прыроднай існасцю і сацыяльнай неабходнасцю. «Барана — з бору», а калі з бору, то з дрэва, а калі з дрэва, то з жывога. Хто запытаўся ў дрэва, ці хоча яно развітацца са сваёй генетычнай першароднасцю: расці на зямлі, мацавацца да яе сваімі каранямі. Барана (дрэва) «не згаджаецца са сваёй абранай роляй», таму яна змагаецца, «абараняецца рукамі і нагамі ад прымусовага абранніцтва». Але праз гэта змаганне, учэпістасць у зямлю і здзяйсняецца працэс баранавання, апрацоўкі глебы.

Прыродная зададзенасць быць прыкутай, нерухомай вымагае ад бараны ўпартасці ў адстойванні сваёй натуральнай існасці. Але яе прымушаюць рухацца, яе «валакуць» насуперак яе жаданню, «пераадольваючы яе натуру, яе супраціўленне».

Барана — дамінантны вобраз вершаказа, але без поля яна не была б настолькі значнай сельскагаспадарчай прыладай. Поле таксама інертнае, бяздзейнае само па сабе — без бараны яно заставалася б здзічэлым дзірваном. Барана акультурвае зямлю і робіць яе полем, «бароніць яго ад няўроду».

Этымалагічна слова «барана» сапраўды роднаснае слову «бор», але паэт на аснове вымаўлення збегу зычных [б] і [р] з галоснымі [а] і [о] («барана», «бор», «забраная», «абараняецца», «абранніцтва» і інш.) стварае ўласныя асацыяцыі. Праз ланцужок лагічнай кампаноўкі названых лексем выяўляецца дынаміка аўтарскіх разважанняў, што ўтварае своеасаблівы лірычны сюжэт, заснаваны на акрэсленым вышэй канфлікце (бор і барана). Сюжэт мае экспазіцыю, завязку, кульмінацыю і развязку. Гэтыя этапы развіцця дзеяння-разважання аформлены ў строфы. Апошні сказ твора — ключавы: у ім утрымліваецца своеасаблівая выснова: «усякае поле для бараны — поле барацьбы, поле “брані”». Як бачым, А. Разанаў пашырае змястоўную насычанасць за кошт набыцця дадатковых значэнняў у пераносным сэнсе слова «поле» — яно ўсякае, бо барана пасіўная ў сваім выбары, і яно для бараны становіцца полем бітвы, пасля якой з’яўляюцца пераможцы і пераможаныя.

Прааналізаваны вершаказ чарговы раз сведчыць пра творча-кагнітыўны² падыход А. Разанава да паэтычна-асацыятыўнага тлумачэння паходжання і прызначэння будзённых рэчаў, «без якіх не ўяўляецца рэальнасць». Яго тлумачэнні звычайных жыццёвых праяў, па словах І. Штэйнера, зыходзяць з паэтавага «ўяўлення аб тым, што ў слове заўсёды прысутнічае таямніца, закадзіравана нешта вельмі істотнае, схавана сапраўднае радовішча». Бачыць гэту слоўную таямніцу ўласціва толькі людзям з вялікім талентам інтуітыўна-творчага пазнання, якім, несумненна, валодае А. Разанаў.

«Горад» (1992)

«Горад» (1992) — гэта вершаказ, які даследчыкі творчасці А. Разанава называюць аўтарскім і найбольш нацыянальным жанрам. Упершыню быў змешчаны ў кнізе «Танец з вужакамі». Творы, напісаныя вершаказам, не заўсёды магчыма перакласці на іншыя мовы свету. Гэта і адзін з самых суб’ектыўных жанраў, бо трактоўка таго або іншага слова, якое «пачынае гаварыць само», але вуснамі і розумам аўтара, не заўсёды супадае з меркаваннямі чытачоў.

Вершаказ нараджаецца ад спалучэння фанетычных, марфалагічных і граматычных адметнасцей слова, у ім увасоблена здольнасць паэта да асацыятыўнага мыслення, лагічнага супастаўлення, фантазіі. Вершаказ нагадвае гульню са словам, у працэсе аналізу аўтар «расшчапіў» слова на асобныя часцінкі: склады, гукі, літары і г. д. На іх аснове адшукваюцца іншыя словы, блізкія па гучанні і значэнні. Іх спалучэнне стварае сказы, а сказы разам — вершаказ, твор.

У першай страфе, роўнай аднаму складанаму сказу, даецца ацэнка гораду — проста гораду, без назвы, без указання месца яго знаходжання: горад «горды і высакародны». Метафарызаваная характарыстыка ажыўляе горад. Ён стаіць на грудзе, узвышаючыся ў ландшафце, але не адлучаючыся ад наваколля. Алесь Разанаў у першай страфе згадзіўся з традыцыйнай трактоўкай этымалогіі слова «горад»: горад ад слоў «груд» і «агароджваць». Груд уздымае горад, агароджа вылучае яго з навакольнага асяроддзя, робіць горад «цэнтрам», «сярэдзінай», «сарцавінай».

У другой страфе не проста канстатуецца тая або іншая ўласцівасць горада — паэт паказаў яго дзейснасць, стваральнасць: горад — «бесперапыннае пераўтварэнне дольняга ў “горнае”, мінулага ў “градучае”». А таму што ён «цэнтр», да яго скіраваны «ўсе позіркі», «усе дарогі сыходзяцца ў ім».

У трэцяй страфе А. Разанаў працягнуў даваць характарыстыку гораду: ён ужо «загартаваны» — вытрымаў выпрабаванні ў часе і барацьбе, быў надзейнай перашкодай для канкрэтных заваёўнікаў: «ордэна» і «арды». Указанне на пэўных імкліўцаў «да валадарства» ўдакладняе нацыянальную прыналежнасць горада. Беларускасці гораду надае згадка аўтара пра крывічоў і радзімічаў: ён для іх — «нібы ўзнагарода, родны і дарагі». Лагічны рад аўтарскіх разважанняў дае падставы сцвярджаць, што горад, аб’яднаўшы «вёскі, лясы, пасады, палі, агароды», стварае Радзіму, а «разнаісную грамаду смердаў, рамеснікаў, гандляроў — гуртуе ў народ».

Горад, урэшце, на думку А. Разанава, нават калі і згарае дашчэнту, то становіцца месцам, радовішчам, «з якога ён адраджаецца зноўку». Апошні сказ вершаказа падсумоўвае аўтарскія разважанні, хоць і не ўказвае на канкрэтны горад, але называе знакамітых яго жыхароў, родапачынальнікаў усіх полацкіх князёў — Рагвалода і яго дачку Рагнеду. У вершаказе «Горад», як і ў іншых творах гэтага жанру, А. Разанаў шырока карыстаўся алітарацыяй — паўтарэннем зычных «г», «р», «с», «з» і іншых, што выклікае дадатковыя сэнсавыя ўяўленні ў кожнага чытача.

Роля А. Разанава ў развіцці сучаснай беларускай эксперыментальнай паэзіі

З асобай майстра слова звязана імкненне да пошуку нацыянальнай паэзіяй новых шляхоў, незвычайных форм, арыгінальных жанраў. Ён узбагаціў беларускую паэзію новымі формамі верша — пункцірамі, квантэмамі, версэтамі, вершаказамі, зномамі і злёсамі. Для паэтыкі яго твораў характэрны імклівасць рытму, ускладненая метафарычнасць. За А. Разанавым трывала замацавалася найменне паэта-наватара, эксперыментатара, філосафа, моватворцы. Ён паспяхова развівае філасофска-інтэлектуальны напрамак у мастацтве слова, арганічна спалучае агульначалавечае і нацыянальнае, быційнае і асабістае.

Адной з несумненных вартасцей разанаўскай паэзіі Ганна Кісліцына лічыць «з’яўленне ў ёй новага героя, чалавека, які імкнецца знайсці шляхі адраджэння адзінай для ўсіх зямлян каштоўнасці — душы. Спыняючы ўласныя духоўныя пошукі, мы спрыяем разбурэнню ўсяго, што было назапашана чалавечым інтэлектам за ўсе часы яго існавання, — так можна было б акрэсліць галоўную ідэю разанаўскай паэзіі».

Пытанні

	1. Акрэсліце асноўныя адметнасці стылю творчасці А. Разанава.
	2. У чым заключаецца ідэйны змест верша «У крузе»? Чаму «Слова» і «Чалавек», паўтараючыся, пішуцца з вялікай літары?
	3. Асэнсуйце значэнні слоў «спадчына», «цяжар», «крылы» ў вершы А. Разанава «Спадчына». У чым заключаецца сутнасць выбару лірычнага героя ў творы?
	4. Якія адметнасці горада выдзяляе аўтар у аднайменным творы?
	4-1. Як вы разумееце сімволіку «гэтай зямлі» ў аднайменным вершы А. Разанава?
	4-2. Паразважайце, як фанацыйныя1 асаблівасці дапамагаюць паэту раскрыць ідэйны змест у вершаказе «Барана».
	5. Што дазваляе аднесці зном «Кожны народ мае...» да паэтычнай філасофіі?
	6. Паразважайце, чаму А. Разанаў звярнуўся да перакладу твораў В. Хлебнікава. Параўнайце перастварэнні з арыгіналам.
	7. Вывучыце на памяць верш А. Разанава «У крузе».

________________

¹ Фанáцыя — гучанне голасу і гукаў мовы.