Беларуская літаратура. 11 клас

Што такое чалавек перад знішчальнай сілай абставін? Зноў і зноў у кожным творы ўзнімаў гэта пытанне В. Быкаў, прасочваючы ўчынкі і лёсы не толькі духоўна моцных людзей, але і людзей слабых, нікчэмных. Шмат увагі ў гэтым творы ўдзяліў празаік вобразам прыслужнікаў акупантаў, якія чынілі здзек над мірным насельніцтвам. Менавіта паліцаі, «свае» людзі-нелюдзі загубілі Петрака і Сцепаніду.

Пісьменнік дапамагаў чытачу зразумець прычыны маральнага падзення паліцаяў, расказваючы пра драматычныя падзеі 1930-х гадоў. У кожнага з іх быў свой шлях да здрады, аднак у многіх выпадках, паказваў В. Быкаў, паліцаямі станавіліся людзі, якіх пакрыўдзіла савецкая ўлада. Асабліва лютуе Зміцер Гуж, сын селяніна Івана Гужова, якога ў гады калектывізацыі несправядліва раскулачылі. Яшчэ з тых гадоў ён затаіў вялікую крыўду і нянавісць да савецкай улады і яе прыхільнікаў. Калі прынялі рашэнне аб раскулачванні іх сям’і, ён падаўся ў банду. А ў час вайны, дачакаўшыся свайго моманту, хоча адпомсціць усім былым актывістам і аднавяскоўцам за несправядлівыя адносіны да бацькі. Разам з такімі ж здраднікамі, Патапам Каландзёнкам і Антосем Недасекам, ён з’яўляецца на хутары Багацькаў, паводзіць сябе нахабна, вымагаючы выпіўку і «закусь».

Паліцаяў баяцца вяскоўцы, бо здраднікі нядаўна расстралялі «захожага чырвонаармейца», павесілі двух камуністаў, адзін з іх быў дырэктарам школы. Гуж камандаваў расправамі над местачковымі яўрэямі, рабаваў і дзяліў іх нажытак паміж паліцаямі, даваў інструкцыі іншым карнікам. Людзі памятаюць, што Зміцер Гуж быў з маленства ліхі, падлеткам абіраў сады, крыўдзіў меншых, разбойнічаў. Ён з дзіцячых гадоў узненавідзеў зямлю і працу на ёй («А начарта яна мне? Я яе з дзецкіх лет зненавідзеў. Пляваў я на зямлю»). У калектывізацыю ён некуды ўцёк ад раскулачвання, а ў вайну з’явіўся з вінтоўкай у руках, каб помсціць за мінулае.

Гуж пагражае Сцепанідзе расправай за тое, што была калгаснай актывісткай, тлумачыць прычыны свайго здрадніцтва: «Ну... ты ў мяне дажджэшся! <…> Я не забудуся, з чыёй ласкі на чужой зямлі гора мыкаў. Я цяпер чаго сюды прыбіўся? <…> Думаеш, немцам служыць? Чхаў я на немцаў. Мне трэба расчытацца з некаторымі. З калхознічкамі... Што тут раскашавалі, як мой бацька на Салаўках канаў».

Помслівы, бязлітасны, амаральны паліцай цешыцца ўладай над людзьмі, якую далі яму акупанты, не баючыся ні людскога, ні боскага суда: «Я ўсю жысць быў падначалены, малы чалавек. Усяго бойся. А цяпер у мяне ўласць! Поўная. Я ж цяпер для вас вышэй, чым сельсавет. Вышэй, чым райкам. <…> Я ж магу любога... стрэльнуць. <…> А магу і наградзіць...» Сцепаніда памятала руплівага, працавітага старэйшага брата паліцая, яго сумленнага, нават набожнага бацьку, яна не разумее, адкуль у Зміцера столькі нянавісці і лютасці да людзей. Ёй горка, што і зараз, як і ў калгасныя часы, зноў свае здзекуюцца са сваіх.

Паліцаі Каландзёнак і Недасека такія ж небяспечныя, як і Гуж. Патап Каландзёнак, па аўтарскай характарыстыцы, «ні мужчына, ні баба». Гэта няшчасны, у многім абдзелены прыродай чалавек, злосны па натуры, які ў час вайны адчуў, што прыйшла яго пара. Да вайны ён жыў з хворай маці ў будынку пры сельсавеце, выконваў розныя даручэнні прадстаўнікоў мясцовай улады. Меў выгляд маўклівага пераростка, прыглядваўся, прыслухоўваўся да ўсяго, «пачаў гарнуцца да... спраў дарослых, бывала, не прапускаў ні аднаго сходу, з ранку да позняй ночы тырчэў у сельсавеце, слухаў, маўчаў». А потым пісаў нататкі ў раённую газету. Сцепаніда ўспамінае, што нават у маленстве дзеці не любілі гэтага маўчуна, не гулялі з ім, хоць Патап нікога не крыўдзіў, «заўсёды ён быў сам па сабе».

Вяскоўцы адносяцца да Каландзёнка з агідай і адначасова баяцца яго. Усе памятаюць, колькі гора прыносілі яго паклёпніцкія даносы яшчэ ў даваенны час. Па адным з іх была беспадстаўна раскулачана сям’я Ладзімера Багацькі. Сцепаніда памятае, як у час калектывізацыі Каландзёнак разжыўся на добрыя «рэквізаваныя» боты. Малады, пісьменны, ён «усё рабіў быццам бы правільна, а нічога, апроч крыўды і нянавісці, да сябе не выклікаў у вяскоўцаў».

Перад вайной Каландзёнак быў прызваны ў войска, але праз месяц «схуднелы, у вайсковых трантах» вярнуўся: немцы адпусцілі з лагера для ваеннапалонных. «Дык во цяпер ад’ядаецца на паліцэйскіх харчах», — з непрыязнасцю думае пра яго Сцепаніда. Каландзёнак гатовы страляць і забіваць не разбіраючыся. Ён не мае ні павагі, ні літасці да сваіх аднавяскоўцаў. У паліцыю ідзе, каб выратаваць сваё жыццё, эгаістычны разлік у яго на першым плане. Для Каландзёнка і такіх, як ён, не існуе высокіх маральных, гуманістычных ідэалаў.

Антось Недасека як быццам ціхі і бяскрыўдны паліцай. Гэта знешне сімпатычны малады мужчына. Ён з’яўляецца на хутары Багацькаў разам з мясцовымі паліцаямі, выконвае ўсе даручэнні Гужа, нават скардзіцца Сцепанідзе, што і яго Гуж абяцаў застрэліць. Ён просіць у Сцепаніды паесці, і яна нават шкадуе яго («гэты сапраўды, як ягня»). Ад яго Сцепаніда даведалася пра неўзарваную бомбу, якая ляжала ля моста, але нехта падабраў. Антось Недасека тлумачыць, што ў паліцыю ён пайшоў, баючыся, каб яго не расстралялі з-за брата — савецкага работніка Новіка, што ён клапоціцца пра выратаванне сваіх шасцярых дзяцей, што паліцаем стаў па прымусе Гужа. Сцепаніда ўшчувае, што ён дарэмна запляміў сябе здрадай.

Недасека шукае сабе апраўданне: каб не дзеці, збег бы куды ў лес. Ратуючы сваіх дзяцей, ён гатовы адбіраць жыцці ў іншых, забіваць. Абмежаваны, маральна прымітыўны прыстасаванец, Недасека служыць злу. Ён гатовы дакладна выканаць самыя злачынныя загады сваіх гаспадароў, абы толькі непрыемнасці не кранулі яго. Некалі Антось падладзіўся да савецкай улады, спекулюючы сваёй беднасцю і мнага­дзетнасцю. Зараз таксама прыстасоўваецца, дбаючы толькі пра сябе.

Размова Сцепаніды з Недасекам раскрывае яго агіднасць, прадажнасць. Праз думкі гераіні аўтар даў яму трапную характарыстыку: «...такіх не навучыш, нічога ім не зразумець, бо далей свайго карыта ім не дадзена бачыць. Такія ад прыроды сляпыя да маленькага пробліску чалавечнасці, дбаюць толькі аб сабе і апраўдваюцца часам дзецьмі. Божа, што будзе яшчэ з іхніх дзяцей, што яны пярэймуць ад гэтых во таткаў?»

Пятрок і Сцепаніда ўступаюць у смяротны паядынак з узброенымі, пазбаўленымі літасці і прыстойнасці паліцаямі. Праз роздумы Багацькаў пісьменнік паказаў, што парушэнне спрадвечнай народнай этыкі, хрысціянскіх уяўленняў пра дабро і зло вядзе грамадства да амаральнасці і ўсёдазволенасці, да самага страшнага падзення і злачынства — забойства свайго брата, суседа. Народная маральная ацэнка здраднікам у творы даецца і словамі «нелюдзі», «звяругі», «гадаўё».

Аўтар разам са сваім героем Петраком запрасіў і нас да роздуму пра вайну як пра чуму, пра вялікае гора, якое яна нясе: «Але калі гэтая чума праз сваіх, вясковых, тутэйшых людзей, вядомых усім да трэцяга калена, якія раптам перасталі быць тымі, кім былі ўсё жыццё, а зрабіліся нелюдзямі, звяр’ём, падуладным толькі гэтым набрыдам-немцам, тады як разумець тое? ...ці, можа, яны і не былі людзьмі, адно прытвараліся імі ўсе гады да вайны, якая разбудзіла ў іх звяруг...» Васіль Быкаў, у каторы раз паставіўшы сваіх герояў у экстрэмальныя ўмовы, правяраў іх на людскасць, імкнучыся спасцігнуць меру чалавечага ў чалавеку.