§ 5. Старажытная Грэцыя
3. Антычны поліс. Правы грамадзян
Форма дзяржаўнага кіравання кшталту ўсходняй дэспатыі не замацавалася ў Грэцыі. Грэчаскія дзяржавы, якія нядаўна зарадзіліся, выбралі іншы шлях сацыяльна-палітычнага развіцця. У Старажытнай Грэцыі склалася ўнікальная полісная структура грамадства. Поліс у палітычных адносінах быў формай дзяржавы, гэта быў горад-дзяржава. Гарады-дзяржавы існавалі і на Старажытным Усходзе. Аднак сацыяльная аснова грэчаскага поліса была зусім іншай. Жыхарамі поліса былі грамадзяне, якія не толькі мелі абавязкі перад ім, але і карысталіся правамі. Калі ва ўсходняй дэспатыі на першы план выступала панаванне правіцеля над насельніцтвам, то ў Грэцыі грамадзянскія правы давалі магчымасць насельніцтву ўплываць на ўладу.
Скачок у павелічэнні прадукцыйнасці сельскай гаспадаркі быў зроблены ў Грэцыі за кошт выкарыстання больш дасканалых жалезных прылад працы, а не за кошт развіцця ірыгацыйнай сістэмы. Адбылося аддзяленне рамяства ад сельскай гаспадаркі, а рамеснікі і гандляры ў старажытнасці заўсёды складалі большасць гарадскога насельніцтва. Менавіта ў горадзе пражывала асноўная частка жыхароў поліса.
Станаўленне полісаў-дзяржаў пачалося ў VIII ст. да н. э. Паступова ўся тэрыторыя Грэцыі апынулася падзеленай паміж полісамі. Буйнейшымі былі Афіны, Спарта (Лакедэмон), Фівы, Карынф, Мілет і інш. Яны то ваявалі паміж сабой, то аб’ядноўваліся супраць агульнага ворага, то знаходзілі новых саюзнікаў. Насельніцтва ўсіх грэчаскіх полісаў адчувала культурную еднасць. Гэтаму садзейнічала агульнасць мовы, традыцый і рэлігіі. Грэкі пакланяліся адным і тым жа багам у шанаваных усімі храмах, напрыклад, у храме Апалона ў Дэльфах, храме Зеўса ў Алімпіі. На час рэлігійных свят (напрыклад, Алімпійскіх гульняў) ва ўсёй Грэцыі ўсталёўваўся мір.
Поліс — гэта не проста горад-дзяржава, гэта калектыў свабодных раўнапраўных грамадзян-мужчын, якія жылі ў ім і мелі зямельныя надзелы. Толькі грамадзяне валодалі зямлёй у полісе, і толькі іх выбіралі ў органы ўлады. У грамадскім жыцці поліса ўдзельнічаў кожны дарослы мужчына, які меў правы грамадзяніна. Жыццё рэгулявалася законамі. Абавязкам грамадзян была служба ў апалчэнні ў перыяды войнаў, кожны грамадзянін быў воінам і пастаянна займаўся фізічнай і ваеннай падрыхтоўкай. Страта грамадзянства або выгнанне былі самым страшным пакараннем для грэка, поўнай ганьбай.
Акрамя грамадзян у полісе жылі свабодныя жыхары, не надзеленыя правамі грамадзяніна (напрыклад, перасяленцы з іншых тэрыторый), і рабы. Поліс не дапускаў удзелу ў дзяржаўным кіраванні жанчын, свабодных іншаземцаў і рабоў. У Грэцыі шырока выкарыстоўвалася рабская праца ў сельскай гаспадарцы, рамесных майстэрнях, на караблях, у капальнях, у дамах грамадзян. Рабамі ў полісах былі іншаземцы, законы забаранялі ператвараць грамадзян свайго поліса ў рабоў за даўгі. Яны знаходзіліся ў поўнай уладзе свайго гаспадара. Гаспадар мог прымусіць раба займацца тым ці іншым рамяством, мог яго прадаць. З’яўляючыся абсалютна бяспраўным, раб не меў сваёй маёмасці, законнай сям’і, лічыўся «гаваркой прыладай». У Грэцыі дзейнічала некалькі вялікіх нявольніцкіх рынкаў. Але ўсё ж праца рабоў ніколі не была асновай старажытнагрэчаскай эканомікі. Нярэдкія былі выпадкі, калі пасля многіх гадоў працы рабоў адпускалі на волю.