Сусветная гісторыя ХІХ - пачатак ХХІ ст. 11 клас

У мусульманскім свеце ідэалогія антыкаланіяльных рухаў у ХIХ — пачатку ХХ ст., як правіла, прымала рэлігійную форму. І толькі на рубяжы стагоддзяў узнік свецкі нацыяналізм, пасля чаго зацвердзіліся дзве формы нацыяналізму — рэлігійная і свецкая.

Рэлігійная форма супраціўлення ў мусульманскім свеце найбольш ярка прадстаўлена ідэалогіяй панісламізму. Панісламізм — паняцце, якое ў апошняй чвэрці XIX — пачатку ХХ ст. абазначала розныя рухі за аб’яднанне мусульман у сусветным халіфаце незалежна ад іх нацыянальнай або этнічнай прыналежнасці. Мэта панісламісцкай ідэалогіі заключалася ў супрацьстаянні каланіяльнай экспансіі еўрапейскіх дзяржаў, у захаванні палітычнай незалежнасці ісламскага свету.

Панісламізм уключаў розныя плыні ісламскай рэлігійна-палітычнай думкі. Да іх варта аднесці афіцыйную ідэалогію султана Абдул Хаміда II і младатуркаў у Турцыі, якія заклікалі мусульман да аб’яднання пад эгідай Асманскай імперыі. Важную частку панісламізму складалі ідэі Джамаль ад-Дзіна аль-Афгані аб сацыяльнай роўнасці мусульман і стварэнні канфедэрацыі мусульманскіх дзяржаў у процівагу агрэсіўнаму Захаду. Вядзенне джыхаду супраць каланіяльнай экспансіі таксама ўвасаблялася ў ідэалагічнай форме панісламізму і разглядалася як агульная ісламская справа.

Такім чынам, панісламізм выражаў імкненне мусульманскага свету да супраціўлення еўрапейскай экспансіі выключна на аснове ісламскай рэлігіі.

Пасля Першай сусветнай вайны пазіцыі панісламізму заўважна аслабелі. На змену яму прыйшлі нацыяналістычныя ідэі як секулярнага, так і рэлігійнага характару. Прадстаўнікі так званага ісламскага нацыяналізму арыентаваліся на рэформы сацыяльна-палітычнага і рэлігійна-культурнага жыцця ў кожнай асобнай краіне. Яны прызнавалі адзінства мусульман выключна на нацыянальнай або этнічнай аснове. У адрозненне ад панісламізму з яго стаўкай на чысціню ісламу «ісламскі нацыяналізм» выступаў за паслядоўную і ўсебаковую мадэрнізацыю з выкарыстаннем ісламу. Тем не менш панісламізм захаваўся да нашых дзён як ідэалагічная аснова мусульманскага руху салідарнасці.

Рух за мадэрнізацыю ісламу паступова распаўсюджваўся, асабліва ў першай палове XX ст. Прыклад найбольш радыкальных рэформ у гэтым кірунку паказала Турцыя. Пасля Першай сусветнай вайны ў гэтай краіне пад уплывам знешніх фактараў атрымалі развіццё ідэі секулярнага нацыяналізму.