Сусветная гісторыя ХІХ - пачатак ХХІ ст. 11 клас

У 1830-я гг. у ЗША ўзнікла з’ява, вядомая пад назвай абаліцыянізм. Сам тэрмін паходзіць ад лацінскага слова abolitio — «знішчэнне» або «адмена». Гэта быў грамадскі рух за адмену рабства і вызваленне чарнаскурых рабоў.

Вялікую ролю ў распаўсюджванні ідэй абаліцыянізму адыграў раман амерыканскай пісьменніцы Гарыет Бічэр-Стоўн «Хаціна дзядзькі Тома» (1852), у якім былі апісаны ўсе жахі рабства. Усё большая колькасць амерыканцаў, жыхароў поўдня, упэўніваліся ў неабходнасці вызвалення чарнаскурых рабоў. Лозунг адмены рабства выкарыстоўвалі таксама капіталісты. Прыкрываючыся справядлівай этыкай абаліцыянізму, яны імкнуліся разбурыць сельскагаспадарчы лад жыцця паўднёвых штатаў і падарваць іх эканамічную і палітычную самастойнасць.

У сакавіку 1861 г., пасля таго як Аўраам Лінкальн быў абраны прэзідэнтам ЗША, паўднёвыя штаты аб’явілі аб сваім аддзяленні ад Поўначы і ўтварэнні Канфедэратыўных Штатаў Амерыкі пад кіраўніцтвам Джеферсана Дэвіса. На падставе таго, што іх далучэнне да ЗША было добраахвотным, жыхары поўдня лічылі, што і аддзяліцца яны могуць па ўласным жаданні, з чым не былі згодныя жыхары поўначы. 12 красавіка 1861 г. канфедэраты атакавалі аб’яднаныя сілы Поўначы ў Форце Самцер ля варот Чарльстона, у Паўднёвай Караліне. Вайна за аддзяленне Поўдня пачалася.

Сілы бакоў былі няроўнымі. Паўночныя штаты мелі больш развітую прамысловасць і былі больш гутстанаселенымі. На Поўначы пражываў 21 млн чалавек, на Поўдні — 9 млн, 3 млн з іх былі рабамі. Праўда, паўднёвыя штаты валодалі адной важнай перавагай. Яны вялі вайну на сваёй тэрыторыі, маглі выкарыстоўваць унутраныя лініі камунікацый, мелі багаты вопыт вядзення баявых дзеянняў, на баку Канфедэрацыі ваявалі дасведчаныя і вядомыя афіцэры. Вайна суправаджалася ростам патрыятызму і ўпеўненасцю, што яна будзе нядоўгай. У арміі накіраваліся дзясяткі тысяч добраахвотнікаў.

У чэрвені 1861 г. Поўнач аб’явіла Поўдню марскую блакаду. Перавага на моры дазволіла жыхарам поўначы ўзяць пад кантроль гандлёвыя шляхі Канфедэрацыі на рацэ Міссісіпі, што значна ўскладніла становішча жыхароў поўдня.

У ліпені 1861 г. адбылася першая буйная сухапутная бітва Грамадзянскай вайны каля ракі Бул-Ран пры Манасасе (штат Вірджынія). Бітва была вельмі няўдалай для жыхароў поўначы. Федэральная армія была спынена і вымушана ўцякаць. Але і жыхары поўдня аказаліся не на вышыні. Іх камандзірам не ўдалося арганізаваць пераследаванне з магчымым наступленнем на Вашынгтон. Не хапала ні сіл, ні боепрыпасаў, ні харчу. У адказ на прапанову прэзідэнта Дэвіса, які прыбыў на поле бою ў самым канцы бітвы, пераследаваць праціўніка адзін з генералаў заявіў, што жыхары поўдня больш дэзарганізаваныя перамогай, чым жыхары поўначы паражэннем.

У 1862 г. жыхары поўначы наступалі на поўдні, а поўдня — упарта супраціўляліся. У жніўні 1862 г. адбылася другая бітва каля ракі Бул-Ран, у ходзе якой «паўночнікі» зноў прайгралі. У верасні 1862 г. войскі праціўнікаў сышліся ў самай кровапралітнай аднадзённай бітве вайны пры Энтытэме каля горада Шарпсберг (штат Мэрыленд). Больш як 4,5 тыс. чалавек загінулі. Войскі жыхароў поўдня адступілі.

30 снежня 1862 г. прэзідэнт ЗША А. Лінкальн падпісаў «Пракламацыю аб вызваленні рабоў», якая абвясціла чарнаскурых нявольнікаў Поўдня свабоднымі. Пракламацыя прымусіла замежныя дзяржавы не падтрымліваць Канфедэрацыю, у якой захоўвалася рабства. Брытанскі прэм’ер-міністр Пальмерстан не змог арганізаваць інтэрвенцыю на амерыканскі кантынент з-за супраціўлення грамадскасці Вялікабрытаніі.

1—3 ліпеня 1863 г. адбылася бітва на поўдні Пенсільваніі ў прадмесці невялікага горада Гетысберг — гэта была вырашальная бітва вайны. Жыхары поўдня адступілі, але «паўночнікі» не змаглі замацавацца на адваяваных рубяжах, і канфедэраты зноў занялі гэтыя тэрыторыі.

Да ліпеня 1863 г. сілы Поўначы ўзялі пад свой кантроль Місісіпі і большую частку прылеглых да ракі заходніх тэрыторый. Эканоміка паўднёвых штатаў прыходзіла ў заняпад, сістэма рабства была на мяжы краху, а ўрад ужо не кантраляваў сітуацыю. У студзені 1865 г. галодныя салдаты арміі канфедэратаў пачалі дэзерціраваць. 9 красавіка 1865 г. на судзе акругі Апаматакс у Вірджыніі афіцыйна была абвешчана капітуляцыя Поўдня.

14 красавіка прэзідэнт ЗША А. Лінкальн быў забіты. 18 снежня 1865 г. 13-я папраўка да Канстытуцыі пашырыла дзеянне «Пракламацыі аб вызваленні рабоў» на ўсю тэрыторыю ЗША, аднак зробленыя пасля вайны спробы ўраўнавання ў правах белых і чарнаскурых амерыканцаў пацярпелі крах.