Беларуская літаратура. 11 клас

Аўтарскія канцэпцыя і пазіцыя прачытваюцца ў ідэйна-сэнсавых дамінантах твора або ўсёй творчасці пісьменніка: да якіх тэм і ідэй часцей звяртаецца аўтар, чаму аддае, напрыклад, перавагу — біяграфічнаму матэрыялу або рэалістычнаму ці фантастычнаму спосабу адлюстравання. Аўтарская пазіцыя выяўляецца праз думкі, пачуцці, пункты гледжання, назіранні за жыццём і высновы, якія ў творы пісьменнік можа выказваць ад асабістага імя або «давяраць» іх пэўным героям. 

Аўтарскія пазіцыя і канцэпцыя выяўляюцца ў творы шматпланава: праз лёсы герояў, сюжэтныя падзеі, апісанні абставін, пейзажаў, пазасюжэтныя эпізоды, сімвалічныя дэталі. Так, напрыклад, у аповесці «Знак бяды» Петракоў крыж і Галгофа — неўрадлівае поле Багацькаў — увасабляюць аўтарскую канцэпцыю трагічнага, пакутлівага жыцця не толькі герояў твора, але ўсяго беларускага народа ў ХХ стагоддзі. Адначасова гэтыя сімвалічныя вобразы перадаюць аўтарскія адносіны шанавання і захаплення трываласцю, працавітасцю, нязломнасцю беларуса і беларускага нацыянальнага характару. З усёй выразнасцю аўтарская канцэпцыя народнага гераізму, самаахвярнага супраціўлення акупантам і іх прыслужнікам выяўляецца праз вобразы Сцепаніды і Петрака Багацькаў. Аўтарская канцэпцыя асуджэння здрадніцтва як праявы маральнай нікчэмнасці чалавека ўвасоблена ў вобразах паліцаяў Недасекі, Гужа, Каландзёнка, у апісанні аўтарам іх нахабных і цынічных паводзін на хутары Багацькаў.

Часта «данесці» свае ідэі чытачу аўтар «даручае» аднаму або некалькім героям, непасрэдна выяўляе гэта праз іх ацэначныя выказванні. Менавіта такім чынам аўтарская пазіцыя часта выяўляецца ў творах В. Быкава. У аповесці «Абеліск» аўтарская пазіцыя ўвасабляецца праз вобразы станоўчых герояў — Мароза, Ткачука і журналіста. Уласныя перакананні, «што жыццё чалавека надта несувымернае з вечнасцю… іх будуць памятаць...» В. Быкаў «даверыў» герою-настаўніку, які суцяшае перад гібеллю сваіх вучняў. Так аўтар увасобіў і ўласную канцэпцыю жыцця чалавека — пакінуць аб сабе ўдзячную памяць людзей.

У гэтай аповесці-дыскусіі (І. Дзядкоў), асабліва ў вобразах Ткачука і журналіста і менавіта іх развагах і выказваннях пра подзвіг Мароза і ўсяго беларускага настаўніцтва, выказаны аўтарская пазіцыя і заклапочаны грамадзянскі роздум В. Быкава: «Мабыць, мы ўсё ж мала ведаем і кепска вывучаем, чым было наша настаўніцтва для народа на працягу ягонай гісторыі. Духавенства — гэта вядома, тут яшчэ ёсць нейкі малюнак, больш або менш даставерны. <…> А вось што зрабіла сельскае настаўніцтва ў нашых школах, што яно значыла для нашай некалі цёмнай сялянскай краіны?.. <…> Не было нічога больш важнага і карыснага, як тая штодзённая, ціхая, непрыкметная праца тысяч бязвесных сейбітаў на гэтай духоўнай ніве. Я так думаю: у тым, што мы ёсць цяпер як нацыя і грамадзяне, — найпершая заслуга… настаўнікаў».

Гэты маналог у творы належыць Ткачуку. А вось як ёміста сфармулявана аўтарская канцэпцыя маральнага сэнсу жыцця чалавека яшчэ адным героем аповесці «Абеліск», журналістам: «Аддаць, а не ўзяць, або адчуць задаволенасць аддаючы — як неахвотна і спазнела прыходзіць чалавек да гэтай не новай, такой зайздросна простай высновы… На самай справе, чаго варта жыццё толькі дзеля задавальнення свайго, такога дробязнага, самалюбівага, капрызлівага і ненасытнага “я”?»

Да паняццяў «аўтарская канцэпцыя», «аўтарская пазіцыя» падобныя такія катэгорыі літаратуразнаўства, як «мастацкая ідэйнасць», «мастацкая канцэптуальнасць», «пафас твора», «аўтарская суб’ектыўнасць», «творчая воля аўтара», «духоўная актыўнасць аўтара», «маральная ацэначнасць», «аксіялагічныя¹ ідэалы аўтара». Аўтарская задума і канцэпцыя яднаюць твор у мастацкую цэласнасць.

____________________

¹Аксіялагі́чны — які мае адносіны да аксіялогіі. Аксіялогія — вучэнне аб прыродзе каштоўнасцей, іх ролі і месцы ў сацыяльнай рэчаіснасці,  структуры каштоўнаснага свету.