§ 7. Першыя дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Беларусі
3. Полацкае княства – першая гістарычная форма дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі
Першай дзяржавай, якая ўтварылася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, з’яўлялася Полацкае княства (зямля). Яно размяшчалася ў басейне ракі Дзвіны. Насельніцтва княства складалі пераважна крывічы-палачане.
Полацк вядомы па пісьмовых крыніцах з 862 г., але паселішча існавала раней. Полацкая зямля не заставалася ўбаку ад палітычнага і эканамічнага жыцця Усходняй Еўропы. Крывічы-палачане ўваходзілі ў склад аб’яднанага войска, якое на чале з кіеўскімі князямі здзяйсняла паходы на Візантыю ў канцы ІХ — пачатку Х ст.
Прыкладна з 960-х гг. у Полацку кіраваў першы вядомы князь — Рагвалод.
У 970-я гг. кіеўскі і наўгародскі князі вялі перамовы з Рагвалодам, каб заключыць з ім ваенна-палітычны саюз у барацьбе за вярхоўную ўладу ва Усходняй Еўропе. Калі полацкі князь выбраў у саюзнікі Кіеў, то наўгародскі князь Уладзімір здзейсніў напад на Полацк.
Да 988 г. Полацкае княства знаходзілася пад непасрэднай уладай Уладзіміра. Аднак пасля ўласнага хрышчэння ён прызначыў сваіх сыноў намеснікамі ў асобныя землі. Так, ягоны сын Ізяслаў княжыў у Полацкім княстве да 1001 г.
Амаль сто гадоў на дваіх кіравалі Полацкім княствам Брачыслаў Ізяславіч і яго сын Усяслаў Брачыславіч. На працягу ХІ ст. дзяржава значна пашырыла сваю тэрыторыю. У Полацку было завершана будаўніцтва Сафійскага сабора — сімвала роўнасці трох цэнтраў усходніх славян — Кіева, Ноўгарада, Полацка — і верхавенства хрысціянскай веры. Сабор стаў рэзідэнцыяй полацкага епіскапа.
Пры князю Брачыславе Полацкае княства вяло актыўную барацьбу супраць суседняга Ноўгарада, канфліктавала з кіеўскім князем Яраславам Мудрым. Сітуацыя змянілася пасля 1021 г., калі Яраслаў перамог Брачыслава ў бітве на рацэ Судаміры.
Паміж князямі быў заключаны дагавор, па якім кіеўскі князь перадаў Полацку два гарады: Усвяты і Віцебск. Гэты дагавор змяніў адносіны паміж князямі і ўмацаваў аўтарытэт Полацка. У Кіеве нават з’явіўся Брачыславаў двор — афіцыйная рэзідэнцыя полацкага князя.
Пасля смерці Брачыслава ў Полацку і Яраслава ў Кіеве адносіны паміж дзяржавамі змяніліся. Новы полацкі князь Усяслаў Брачыславіч падтрымліваў варожых Кіеву князёў, а ў 1065—1066 гг. здзейсніў паходы на Пскоў і Ноўгарад. Кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч са сваімі братамі сабраў аб’яднанае войска ў паход на Полацк. Зімой 1067 г. яно спаліла Менск. 3 сакавіка на рацэ Нямізе адбылася надзвычай жорсткая і крывавая бітва. Полацкае войска прайграла і адступіла. Князь Ізяслаў Яраславіч не меў сіл, каб працягваць паход на Полацк. На рацэ Аршыцы падчас перамоў Усяслава і яго сыноў падманам захапілі ў палон і вывезлі ў Кіеў. Усяслаў хутка быў вызвалены жыхарамі Кіева і вярнуўся ў Полацкую зямлю. Да сваёй смерці 14 красавіка 1101 г. ён імкнуўся ўмацоўваць Полацкае княства.