§ 14. РОЛЯ БІЁТЫ Ў БІЯСФЕРЫ І ГАСПАДАРЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ЧАЛАВЕКА
Сучасны стан і перспектывы развіцця асабліва ахоўных прыродных тэрыторый (ААПТ) па мацерыкам і краінам. У цяперашні час ААПТ ёсць амаль ва ўсіх краінах свету. Пры гэтым у кожнай дзяржаве існуе спецыфічны набор катэгорый ААПТ. Розныя рэгіёны характарызуюцца неаднолькавай колькасцю і адноснай плошчай ААПТ. Па абсалютнай колькасці ААПТ лідзіруюць Еўропа і Паўночная Амерыка, па адноснай плошчы — дзяржавы Карыбскага басейна.
У Еўропе ААПТ існуюць на фоне густазаселеных і практычна цалкам асвоеных ландшафтаў. У многіх еўрапейскіх краінах ААПТ займаюць даволі вялікія плошчы (мал. 92-1). Але ў іх структуры пераважаюць ААПТ, у якіх дапускаюцца шматлікія віды гаспадарчай дзейнасці. У Еўропе мяркуецца стварыць адзіную экалагічную сетку ААПТ «EECONET». Яна павінна звязаць асобныя ААПТ у цэласную сістэму без уліку дзяржаўных меж, галоўным чынам шляхам стварэння «зялёных калідораў». Нягледзячы на агульнаеўрапейскі падыход, у розных частках Еўропы ёсць выяўленая рэгіянальная і нацыянальная спецыфіка арганізацыі ААПТ.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Еўропы.
У Паўночнай Амерыцы ААПТ займаюць каля 18 % тэрыторыі. У Канадзе налічваецца больш за 2500 ААПТ. Яны займаюць каля 10 % тэрыторыі краіны. Паводле канадскага федэральнага зялёнага плана, гэтая лічба павінна ўзрасці да 12 %. Сетка канадскіх ААПТ уключае нацыянальныя і прыродныя паркі, нацыянальныя прыродныя тэрыторыі, рэгіянальныя паркі, экалагічныя рэзерваты, прыродаахоўныя тэрыторыі ў прыватным валоданні і інш. Пры гэтым іх назвы і метады кіравання даволі істотна мяняюцца ад правінцыі да правінцыі.
У ЗША ААПТ займаюць каля 20 % тэрыторыі краіны. Але, у адпаведнасці з амерыканскім заканадаўствам, да ахоўных прыродных аб’ектаў належаць нацыянальныя могілкі, гістарычныя палі бітваў, прэзідэнцкі Белы дом і інш. У цэлым сетка амерыканскіх ахоўных прыродных тэрыторый адрозніваецца вялікай складанасцю і спецыфікай складнікаў іх прыродных аб’ектаў і асаблівасцямі кіравання (мал. 92-2). Адзначым, што ў ЗША вельмі развіта сетка экалагічных няўрадавых арганізацый і дабрачынных фондаў, якія ініцыююць арганізацыю прыродаахоўных праектаў там, дзе ўрадавыя структуры не ў стане гэтага зрабіць.
Клуб географаў-знаўцаў. Арганізацыя «The Nature Conservancy» выкупляе землі з вялікай біялагічнай разнастайнасцю. У цяперашні час пад кіраваннем гэтай арганізацыі толькі ў ЗША знаходзіцца больш за 1600 рэзерватаў агульнай плошчай амаль паўмільёна гектараў. Усе яны створаны і выкарыстоўваюцца для аховы рэдкіх відаў і прыродных згуртаванняў у навуковых і адукацыйных мэтах.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Паўночнай Амерыкі.
Даволі высокім узроўнем развіцця ААПТ вылучаюцца многія краіны Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі. Тут ААПТ займаюць каля 15 % тэрыторыі. Сетка ААПТ у гэтым рэгіёне пачала актыўна фарміравацца ў 70-я гг. XX ст. У адрозненне ад Еўропы, у многіх краінах Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі рэзервацыя зямель мела апераджальны характар. Сярод ААПТ тут пераважаюць нацыянальныя паркі і ахоўныя прыродныя тэрыторыі з кіруемымі рэсурсамі. У Бразіліі асаблівая ўвага аддаецца ахове вільготных трапічных лясоў Амазоніі.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі.
Аўстралія і Акіянія вылучаюцца добра развітай сістэмай ААПТ (каля 15 % тэрыторыі). Большая частка прыродных аб’ектаў, якія маюць патрэбу ў рэжыме аховы, тут уключана ў рэгіянальную сетку ААПТ. У Аўстраліі ААПТ адрозніваюцца не толькі нацыянальнай асаблівасцю, але і спецыфікай у асобных штатах. Вялікае значэнне ў Аўстраліі маюць марскія рэзерваты, у тым ліку марскія нацыянальныя паркі. Сярод апошніх вылучаецца знакаміты парк "Вялікі Бар’ерны рыф", створаны ў 1979 г. (мал. 92-3). Новая Зеландыя знаходзіцца сярод краін свету, у якіх адносная плошча ААПТ значна пераўзыходзіць сярэднесусветны ўзровень (каля чвэрці тэрыторыі краіны). Агульная колькасць ААПТ перавышае 8,5 тыс., што цалкам вытлумачальна, бо 3/4 відаў астраўной флоры — эндэмікі.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Аўстраліі і Акіяніі.
Для прыроды Азіі характэрна вялікая кантраснасць. Тут суседнічаюць практычна непарушаныя ландшафты з землямі, гісторыя асваення якіх налічвае некалькі тысячагоддзяў. У Азіі ААПТ займаюць каля 7 % яе тэрыторыі. Сярод азіяцкіх краін вылучаецца невялікі Бутан, размешчаны ў цяжкадаступнай частцы Усходніх Гімалаяў. Пры агульнай плошчы дзяржавы 47 тыс. км2, ААПТ займаюць больш за 20 % тэрыторыі краіны.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Азіі.
У Афрыцы ААПТ займаюць менш за 10 %. Уласціва заўважная тэрытарыяльная кантраснасць у размеркаванні ААПТ. Яны займаюць даволі вялікія плошчы на поўдні і ўсходзе кантынента. У Цэнтральнай і Заходняй Афрыцы ААПТ значна менш. Сярод ААПТ пераважаюць нацыянальныя паркі (мал. 92-4). У некаторых краінах вялікае значэнне маюць кіруемыя прыродныя і рэсурсныя рэзерваты.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Афрыкі.
З улікам асаблівасцей задач, рэжыму і статусу ў Расіі вылучаюцца наступныя катэгорыі ААПТ: дзяржаўныя прыродныя запаведнікі, у тым ліку біясферныя; нацыянальныя паркі; прыродныя паркі; дзяржаўныя прыродныя заказнікі; помнікі прыроды; дэндралагічныя паркі і батанічныя сады. Усяго ў Расіі па стане на 1 студзеня 2017 г. налічвалася каля 12 тыс. ААПТ федэральнага, рэгіянальнага і мясцовага значэння, агульная плошча якіх складае 232,5 млн га (з улікам марской акваторыі), што складае 13,6 % ад плошчы тэрыторыі Расіі.
Федэральнае значэнне маюць 296 ААПТ, у тым ліку 103 дзяржаўныя прыродныя запаведнікі, 49 нацыянальных паркаў і 59 дзяржаўных прыродных заказнікаў, а таксама 17 помнікаў прыроды. Агульная плошча ААПТ федэральнага значэння складае 62,4 млн га (з улікам марскіх акваторый) або 48,2 млн га (без акваторый). На долю 10 568 ААПТ рэгіянальнага значэння прыходзіцца 88,7 % ад агульнай колькасці ААПТ і 58,6 % ад сумарнай плошчы. Агульная плошча 1 071 ААПТ мясцовага значэння складае 49,7 млн га.
Клуб географаў-знаўцаў. У склад 11 аб’ектаў Сусветнай прыроднай спадчыны, што знаходзяцца на тэрыторыі Расіі, уваходзяць 13 запаведнікаў, 7 нацыянальных паркаў, 3 федэральныя заказнікі, некалькі помнікаў прыроды і буферныя зоны запаведнікаў.
У Беларусі ААПТ займаюць 9 % тэрыторыі краіны. ААПТ уключаны адзін запаведнік, чатыры нацыянальныя паркі, заказнікі і помнікі прыроды. Усяго на 1 студзеня 2020 г. у Беларусі функцыянуе 1297 ААПТ агульнай плошчай 1870,1 тыс. га. У тым ліку плошча нацыянальных паркаў і запаведніка складае 417 615 га, або 2,0 % тэрыторыі рэспублікі.
Свет і Беларусь. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Беларусі.
Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Расіі.
Паразважаем. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце асноўныя ААПТ Расіі.
Разам з агульнымі рысамі тэрытарыяльнай аховы прыроды ў большасці краін ёсць нацыянальныя асаблівасці, звязаныя са спецыфікай прыроды, гісторыяй іх развіцця і традыцыямі мясцовага насельніцтва.