Геаграфія. 11 клас

П2

Да эразійных працэсаў адносяць таксама прамысловую эрозію (разбурэнне сельскагаспадарчых зямель пры будаўніцтве і распрацоўцы кар’ераў), ваенную эрозію (варонкі, траншэі), пашавую эрозію (пры інтэнсіўным выпасе жывёлы), ірыгацыйную (разбурэнне глеб падчас пракладкі каналаў і парушэнні норм паліву) і інш.

Клуб географаў-знаўцаў. У ЗША эрадзіравана 40 % усіх сельскагаспадарчых зямель, а ў засушлівых раёнах свету яшчэ больш — 60 % ад агульнай плошчы, з іх 20 % эрадзіравана моцна. Асабліва разбуральная эрозія глеб на схілавых землях. Яе змыў павялічваецца прапарцыйна ўхілу і яго даўжыні. Пры павышэнні ўхілу з 2 да 4° ён узрастае ў 1,8 раза, з 4 да 8° — у 7,2 раза. Падаўжэнне схілу з 400 да 500 м узмацняе змыў глебы на 30 %, а з 300 да 450 м — амаль на 50 %.

Эрозія аказвае негатыўны ўплыў на стан глебавага покрыва, а ў многіх выпадках разбурае яго цалкам. Па́дае біялагічная прадукцыйнасць раслін, зніжаюцца ўраджаі і якасць збожжавых культур, бавоўны, чаю і інш.

Паверхневыя слаі глеб лёгка забруджваюцца. Вялікія канцэнтрацыі ў глебе хімічных злучэнняў адмоўна ўплываюць на жыццядзейнасць глебавых арганізмаў. Зніжаецца здольнасць глебы да самаачышчэння ад хваробатворных і іншых непажаданых мікраарганізмаў. Гэта выклікае цяжкія наступствы для чалавека, расліннага і жывёльнага свету. Напрыклад, у моцна забруджаных глебах узбуджальнікі тыфу і паратыфу могуць захоўвацца да 1,5 года, а ў незабруджаных — толькі на працягу двух-трох сутак. Асноўныя забруджвальнікі глебы: пестыцыды; мінеральныя ўгнаенні; адходы вытворчасці; газадымавыя выкіды забруджвальных рэчываў у атмасферу; нафта і нафтапрадукты (мал. 70).

П3

У працэсе гаспадарчай дзейнасці чалавек можа ўзмацняць прыроднае засаленне глеб (мал. 71). Такая з’ява носіць назву другаснага засалення. Яно развіваецца пры празмерным паліве зямель у засушлівых раёнах. Ва ўсім свеце пад працэсы другаснага засалення і асаланцавання падпадае каля 30 % зямель, якія арашаюцца. Засаленне глеб аслабляе іх уклад у падтрыманне біялагічнага кругавароту рэчываў. Знікаюць многія віды раслінных арганізмаў, з’яўляюцца новыя расліны галафіты (салянка і інш.). Памяншаецца генафонд наземных папуляцый, узмацняюцца міграцыйныя працэсы.

Клуб географаў-знаўцаў. У свеце з 270 млн га зямель, якія арашаюцца, 40 % падпадае пад другаснае засаленне, у тым ліку ў Пакістане — 75 %, Іраку і Іране — больш за 50 %. У Ніжнім Паволжы пад пагрозай другаснага засалення знаходзіцца практычна ўся тэрыторыя, якая арашаецца. Да ўвядзення арашэння грунтавыя воды знаходзіліся тут на глыбіні 5–7 м і мелі мінералізацыю 0,4–4,5 г/л. У выніку арашэння адбыўся рэзкі ўздым узроўню грунтавых вод (да 0,5–1,0 м), а ступень іх мінералізацыі ўзрасла да 14 г/л. Нават слабае засаленне глеб рэзка зніжае ўраджайнасць сельскагаспадарчых структур, напрыклад бавоўніку і пшаніцы — на 50–60 %, кукурузы — на 40–50 %.

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце раёны, дзе значную плошчу займаюць забалочаныя глебы.

Свет і Беларусь. На тэрыторыі Беларусі распаўсюджаны тарфяна-балотныя глебы. Асноўная іх частка сканцэнтравана ў Беларускім Палессі. Агульная плошча тарфяных балот да пачатку іх інтэнсіўнага асваення складала 2,9 млн га, або 14 % тэрыторыі рэспублікі (мал. 73).

Адно з глабальных праяўленняў дэградацыі глеб — апустыньванне. У свеце больш за 1 млрд га зямель практычна на ўсіх кантынентах падпадае пад гэты працэс. Як правіла, да пераўтварэння ў пустыні прыводзіць спалучэнне некалькіх фактараў, сумеснае дзеянне якіх рэзка пагаршае экалагічную сітуацыю.

Апустыньванне прыводзіць да пагаршэння фізічных уласцівасцей глеб, рэзкага падзення біялагічнай прадукцыйнасці расліннасці, засалення грунтавых вод, парушэння здольнасці экасістэм да аднаўлення. Апустыньванне з’яўляецца адначасова сацыяльна-эканамічным і прыродным працэсам, яно пагражае прыкладна 3,2 млрд га зямель, на якіх пражываюць больш за 700 млн чалавек.

П4

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка і карты атласа, знайдзіце на карце раёны, дзе найбольш інтэнсіўна працякаюць працэсы апустыньвання.

Значную ролю ў дэградацыі глеб адыгрывае нерацыянальнае вядзенне сельскагаспадарчых работ. Гэта абумоўлена прымяненнем буйной цяжкай тэхнікі, яе выкарыстаннем на павышаных скарасцях, павелічэннем памеру апрацоўваемых палёў і выкарыстаннем пестыцыдаў.

П5

Клуб географаў-знаўцаў. Штогод з сельскагаспадарчага выкарыстання выбывае каля 8 млн га зямель за кошт адчужэння на іншыя гаспадарчыя патрэбы і каля 7 млн га — у выніку розных працэсаў дэградацыі. Такім чынам, у канцы ХХ ст. чалавецтва штогод страчвала каля 15 млн га прадукцыйных угоддзяў. Хуткасці дэградацыі глеб павелічваецца: у другой палове мінулага стагоддзя яна ўзрасла ў 30 разоў. Найбольшыя плошчы дэградзіраваных глеб адпавядаюць краінам і раёнам даўняга інтэнсіўнага земляробства.

Глебавае покрыва незваротна парушаецца пры адчужэнні зямель для патрэб нясельскагаспадарчага карыстання: будаўніцтва прамысловых аб’ектаў, гарадоў, пасёлкаў, для пракладкі лінейна-працяглых сістэм (дарог, трубаправодаў, ліній сувязі), пры адкрытай распрацоўцы радовішчаў карысных выкапняў і г. д. Толькі пры будаўніцтве гарадоў і дарог у свеце штогод незваротна страчваецца больш за 300 тыс. га ворных зямель.

П6

Паразважаем. Як можна зменшыць негатыўны ўплыў гаспадарчай дзейнасці чалавека на зямельныя і глебавыя рэсурсы?

Такім чынам, абарона і захаванне глебавага покрыва Зямлі павінны стаць адной з галоўных задач сучаснай сусветнай экалагічнай палітыкі.