§ 7. МАГЧЫМЫЯ ПРЫЧЫНЫ І НАСТУПСТВЫ ЗМЯНЕННЯ КЛІМАТУ
Экстрэмальныя кліматычныя з’явы адбываюцца ва ўсіх частках свету, але некаторыя рэгіёны найбольш падпадаюць пад уздзеянне пэўных небяспечных з’яў.
Клуб географаў-знаўцаў. Асаблівая ўвага аддаецца зніжэнню рызыкі бедстваў: адзін долар, укладзены ў забеспячэнне гатоўнасці да бедстваў, можа прадухіліць эканамічную шкоду, звязаны з бедствам, на суму ў сем долараў. Гэта значная аддача ад гэтай інвестыцыі.
Паразважаем. Як можна зменшыць негатыўныя з’явы для гаспадарчай дзейнасці і жыцця чалавека, звязаныя з уздзеяннем экстрэмальных метэаралагічных і кліматычных з’яў?
Характарыстыка асноўных экстрэмальных метэаралагічных і кліматычныя з’яў. Засуха — гэта працяглы засушлівы перыяд у прыродным кліматычным цыкле, які можа адбыцца ў любой кропцы свету. Галоўнай прычынай любой засухі з’яўляецца дэфіцыт атмасферных ападкаў. Засуха адрозніваецца ад іншых небяспечных з’яў павольным развіццём, якое часам можа адбывацца на працягу некалькіх гадоў. У выніку засухі перасыхаюць крыніцы вады, перастаюць расці сельскагаспадарчыя культуры, гінуць жывёлы, адбываецца недастатковае харчаванне і пагаршаецца здароўе людзей (мал. 36-1). У залежнасці ад пары года вылучаюць засухі: вясновыя (небяспечныя для ранніх збожжавых культур); летнія (шкодзяць адналетнім культурам, пладовым раслінам); восеньскія (небяспечныя для ўсходаў азімых). Найбольшую небяспеку ўяўляюць вяснова-летнія і летне-восеньскія засухі.
У свеце ўсё ўзаемазвязана. Чаму засухі ў сярэдніх шыротах часцей за ўсё назіраюцца ў стэпавай зоне, у лесастэпавай бываюць радзей, у лясной зоне — 2–3 разы на стагоддзе?
Клуб географаў-знаўцаў. У 2019 г. засуха закранула многія раёны Паўднёва-Усходняй Азіі. Выключна сухія ўмовы пераважалі з сярэдзіны года ў Інданезіі і суседніх краінах. Доўгатэрміновыя засушлівыя ўмовы, якія закранулі многія раёны ўсходняй частцы Аўстраліі ў 2017 і 2018 гг., пашырыліся і ўзмацніліся ў 2019 г. У сярэднім па ўсёй Аўстраліі перыяд са студзеня па кастрычнік быў самым сухім з 1902 г. Ад засухі пацярпелі многія раёны Цэнтральнай Амерыкі. У цэнтральнай частцы Чылі гэты год таксама быў выключна засушлівым — у Сант’яга да 20 лістапада выпала толькі 82 мм ападкаў, што складае менш за 25 % ад сярэднегадавога ўзроўню.
Цеплавыя экстрэмальныя з’явы. Хвалі цяпла найбольш небяспечныя ў цёплыя месяцы года ў рэгіёнах, размешчаных у сярэдніх шыротах. Для іх характэрна значнае перавышэнне тэмператур адносна доўгатэрміновых сярэдніх значэнняў у дзённы і начны час на працягу некалькіх дзён запар. Душныя паветраныя масы ва ўмовах гарадскога асяроддзя могуць стаць прычынай павышанай смяротнасці, асабліва сярод пажылых і хворых.
Клуб географаў-знаўцаў. У канцы чэрвеня і канцы ліпеня 2019 г. у Еўропе назіраліся дзве моцныя цеплавыя хвалі. У Францыі 28 чэрвеня быў устаноўлены нацыянальны рэкорд у 46,0 °C (на 1,9 °C вышэй папярэдняга рэкорду). Нацыянальныя рэкорды былі таксама ўстаноўлены ў Германіі (42,6 °C), Нідэрландах (40,7 °C), Бельгіі (41,8 °C), Люксембургу (40,8 °C) і Злучаным Каралеўстве (38,7 °C ), прычым спёка распаўсюдзілася і на краіны Паўночнай Еўропы, дзе ў Хельсінкі была зафіксавана рэкордная тэмпература за ўвесь час назіранняў (33,2 °C 28 ліпеня).
Экстрэмальнае пахаладанне таксама небяспечнае, яно выклікае пераахаладжэнне, пагаршаючы хваробы кровазвароту і рэспіраторныя захворванні. У час замаразкаў у слоі паветра над глебай днём назіраецца тэмпература вышэй за 0 ºС, а ўначы яна апускаецца ніжэй за нуль. Для ўзнікнення замаразкаў неабходна, каб ноч была ясная і ціхая. Гэта ўскладняе перамешванне астуджанага над глебай паветра з размешчаным вышэй больш цёплым паветрам. Такое надвор’е характэрнае для антыцыклонаў. Замаразкі ўласцівы для адмоўных форм рэльефу, бо ў іх застойваецца халоднае паветра.
Навальніцы, маланкі і тарнада. Навальніцы спараджаюць раптоўныя электрычныя разрады ў форме маланкі. Яны суправаджаюцца парывістым ветрам, дажджом і градам, а ў некаторых выпадках тарнада ці снегам, альбо спалучэннем гэтых з’яў. Тарнада часта назіраюцца на Вялікіх раўнінах Паўночнай Амерыкі. Іх ураганныя віхравыя вятры могуць прычыняць сур’ёзную шкоду. З’яўленне маланак у засушлівыя перыяды — важны фактар узнікнення лясных і лугавых пажараў у любой частцы свету. Акрамя знішчэння лясоў, лугоў і сельскагаспадарчых культур яны прыводзяць да гібелі жывёлы (свойскай і дзікай), наносяць шкоду населеным пунктам, пагражаюць жыццю людзей.
Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце рэгіёны, якія найбольш падпадаюць пад уздзеянне экстрэмальным кліматычных з’яў.
Ліўні і снегапады, моцныя вятры ўяўляюць небяспеку для насельніцтва. Яны могуць ускладняць правядзенне выратавальных і аднаўленчых аперацый пасля буйных бедстваў, такіх як землетрасенні. Яны перашкаджаюць працы транспарту і сетак сувязі. Вялікая колькасць снегу можа прыводзіць да абвальвання дахаў будынкаў. Моцныя вятры ўяўляюць пагрозу для авіяцыі, маракоў і рыбакоў, а таксама для вышынных канструкцый (вышкі, мачты і пад’ёмныя краны). Снежныя буры — гэта моцныя штормы, падчас якіх спалучаюцца тэмпература паветра ніжэй за 0 °С, моцны вецер і снежная завея. Яны ўяўляюць небяспеку для людзей і жывёлы, парушаюць авіязносіны і рух аўтамабіляў і цягнікоў.
Свет і Беларусь. Якія экстрэмальныя метэаралагічныя і кліматычныя з’явы могуць адбывацца на Беларусі?
Трапічныя цыклоны — гэта вобласці вельмі нізкага атмасфернага ціску над трапічнымі і субтрапічным водамі акіянаў. У іх утвараюцца сістэмы вятроў разбуральнай сілы дыяметрам ў сотні кіламетраў. Хуткасць прыземнага ветру можа перавышаць 300 км/г. Яны часта суправаджаюцца моцнымі дажджамі, якія могуць прыводзіць да вялікіх затапленняў. Спалучэнне абумоўленых ветрам хваль і нізкага ціску ў зоне трапічнага цыклона можа выклікаць прыбярэжны штармавы нагон — вялізны аб’ём вады, які выкідаецца на бераг з высокай хуткасцю і вялікай сілай. Ён можа змываць дамы, дарогі, розныя тэхнічныя збудаванні і наносіць істотныя страты прыбярэжнаму навакольнаму асяроддзю (мал. 36-2).
Клуб географаў-знаўцаў. Штогод утвараецца каля 80 трапічных цыклонаў. Іх назвы залежаць ад таго месца, дзе яны зараджаюцца: на захадзе паўночнай часткі Ціхага акіяна і ў Паўднёва-Кітайскім моры іх называюць тайфунамі; у Атлантыцы, Карыбскім басейне і Мексіканскім заліве, а таксама на ўсходзе паўночнай і цэнтральнай частак Ціхага акіяна — ураганамі, а ў Індыйскім акіяне і ў паўднёвай частцы Ціхаакіянскага рэгіёну — трапічнымі цыклонамі. У 2018 г. ураганы «Флорэнс» і «Майкл» прычынілі шкоду на суму каля 49 млрд дол. і адабралі больш за 100 жыццяў. Падчас супертайфуна «Мангхут» загінулі 134 чалавекі, галоўным чынам на Філіпінах. Трапічны цыклон «Ідай» — адзін з самых магутных у гісторыі назіранняў на ўсходнім узбярэжжы Афрыкі, ён абрынуўся на Мазамбік 15 сакавіка 2019 г. і прывёў да шматлікіх ахвяр і шырокамаштабных разбурэнняў. Было цалкам знішчана каля 780 тыс. га пасеваў у Малаві, Зімбабве і Мазамбіку. У выніку цыклону ў Зімбабве 50 905 чалавек сталі перамешчанымі асобамі, 53 237 — у паўднёвай частцы Малаві і 77 019 — у Мазамбіку.