Беларуская літаратура. 11 клас

Маральнае падзенне Рыбака ўзмацняецца ў аповесці вобразамі Пётры Качана, Аўгінні Вокунь, па-вясковаму — Дзёмчыхі, яе чатырох дзяцей і дзяўчынкі Басі. Гэтыя людзі выпадкова сустрэліся на шляху партызан. Да Пётры Качана Рыбак і Сотнікаў трапілі неспадзявана, бо хутар, дзе партызаны павінны былі запасціся харчам, аказаўся спаленым. Хату старасты партызанам паказала жанчына, «чырвонаармейская маці», якая секла дровы і жыла побач з Качанамі. Аўтар звярнуў увагу на дагледжанасць сядзібы і прыбудоў: на двары было ўтульна, адчуваўся парадак, стаялі сані, «пад сцяной хлеўчука святлеў ладны штабялёк нарыхтаваных… дроў». Калі Сотнікаў і Рыбак зайшлі ў хату, гаспадар сядзеў за сталом і чытаў Біблію, а яго жонка, «бялявая з твару і… рухавая кабета», паявілася з-за шырмы. Высветлілася, што іх сын Толік быў прызваны ў савецкае войска яшчэ ў 1939 годзе. Бацькі даўно не маюць ад яго звестак, спадзяюцца, што ён жывы і ваюе супраць фашыстаў на фронце. На фотаздымак маладога хлопца «ў гімнасцёрцы з артылерыйскімі эмблемамі», якімі чымсьці быў падобны да бацькі, звяртае ўвагу Рыбак. Варожыя адносіны да «нямецкага прыслужніка» ў Рыбака паступова знікаюць, асабліва пасля размовы з гаспадарамі пра невядомы лёс сына.

Гаспадыня не ад страху, а па сваёй мацярынскай, жаноцкай дабрыні стараецца дагадзіць партызанам: Сотнікава ўсаджвае на ўслон каля цёплай грубкі, дае яму зёлкі ад прастуды, сухую маліну, прапануе гарачую капусту. Яна хоча шчыра дапамагчы хвораму і слабаму чалавеку. А ён, злосны і пануры, упарта адмаўляецца ад дапамогі, ад працягнутых рук немаладой сялянкі, якая, магчыма, гледзячы на змерзлых і галодных партызан, згадвала свайго сына. 

Стараста і Рыбак абменьваюцца суровымі папрокамі, якія падкрэсліваюць драматызм абставін: на сцвярджэнне Рыбака, што, згадзіўшыся быць старастам, Пётра «апазорыў сына», той адказвае: «А ён мяне не апазорыў? Немцу аддаў». Без страху стары далей кажа: «Ваша віна. Маладзейшых». Адчуваецца, што пасада старасты — гэта вялікая пакута для гаспадара і яго жонкі. Высвятляецца, што старастам ён пагадзіўся быць не па ўласнай волі, а па просьбе аднавяскоўцаў, а таксама былога партыйнага сакратара з раёна і начальніка міліцыі. Пётра — чалавек, які шмат бачыў і зведаў. Яшчэ ў Першую сусветную вайну ён трапіў у палон да немцаў і працаваў у Германіі два гады. Яму агідна быць «халуём нямецкім», ён моўчкі пакутуе, бо паліцаі кожны дзень пагражаюць, не адзін раз ставілі да сцяны ў хаце, пагражаючы расстраляць. «Мучаецца ён, не дай бог», — расказвае Сотнікаву пра свайго гаспадара старасціха. 

Васіль Быкаў ствараў вобраз гэтага героя з дапамогай нешматлікіх, але сэнсава значных апісанняў і дэталей. Манера гаворкі героя, спакойныя, годныя паводзіны нават пад пагрозамі Рыбака характарызуюць старасту Качана як чалавека сумленнага, стрыманага, нехлуслівага, які ўжо зведаў цану жыцця і смерці. Ён пакладаецца на волю і літасць Усявышняга, жыве ў працы і малітве, з верай і Бібліяй: «Вялікія яго парэпаныя рукі ляжалі на чорнай вокладцы кніжкі», — гэта заўвага аўтара дакладна сведчыць пра нястомную працавітасць і мудры спакой чалавека, гатовага да ўсіх выпрабаванняў лёсу.

Стараваты, «зусім ссівелы», «вялікі і мажны», ён чытаў Біблію за сталом пад абразамі ў сваёй хаце, калі прыйшлі партызаны. Важны сэнс мае гаворка Пётры і Рыбака пра Біблію, што выразна характарызуе абодвух герояў, іх розныя маральныя адносіны да жыцця. Для Качана Біблія — штодзённая кніга, бо ён жыве з верай у вышэйшую справядлівасць, з разуменнем граху і волі лёсу, і гэта дапамагае яму спакойна і годна трымацца ў цяжкіх выпрабаваннях жыцця. Для Рыбака — гэта нязведаныя маральныя запаведзі, неспазнаны духоўны вопыт чалавецтва, які мог бы ўтрымаць яго ад здрады. Аднак Рыбак нават «ніколі не бачыў Бібліі».

Пётра Качан не спужаўся і не здзівіўся прыходу партызан. Папрокі Рыбака ў здрадніцтве ўспрымае стрымана, заўважаючы, што нехта павінен быць і старастам. Ён з гатоўнасцю аддае авечку для галодных партызан.

Пётру карнікі схапілі першым, бо апазналі, чыю авечку неслі ў лес, ды не данеслі партызаны. Ён з годнасцю ўспрымае прысуд лёсу, не спрабуе звальваць віну на партызан. Такія паводзіны Качана здзіўляюць Рыбака, які пачынае гандляваць сумленнем дзеля захавання свайго жыцця.

Другі і апошні раз Сотнікаў і Рыбак сустракаюцца са старастам перад смерцю, у камеры. У апошнюю ноч Пётра проста і сціпла прызнаецца, што згадзіўся стаць старастам па даручэнні раённага начальства: «…пагаджайся. А то Будзілу паставяць — усім горай будзе». Следчы, здраднік Партноў, прапануе Пётру ўратаваць сваё жыццё здрадай — выведаць у Рыбака і Сотнікава ўсё пра партызанскі атрад. Але стараста адмаўляецца: «Шэсцьдзясят сем гадоў пражыў, а каб пад старасць на такое дзела… Не-е, не па мне гэта». 

Духоўная сіла і маральная вартасць гэтага героя відавочныя. Пётра знаходзіць словы падтрымкі і для Аўгінні, і для дзяўчынкі Басі. Развітваючыся з жыццём, «былы стараста засцярожліва выпрастаўся і, не падымаючы галавы, стрымана, нібы ў царкве, пакланіўся людзям». Сотнікаў адчувае сваю віну перад гэтым спагадлівым, мудрым і прыгожым чалавекам. 

Вобраз Аўгінні Дзёмчыхі, якая бязвінна, па збегу бязлітасных абставін, павінна загінуць, надзвычай трагічны. Застаюцца сіротамі яе чацвёра малых дзетак. Муж ваюе на фронце. Жанчына просіць хоць якіх заробкаў у суседзяў, каб пракарміць дзяцей, дачакацца канца вайны. Непрадбачаны выпадак прыводзіць у яе хату няпрошаных, нечаканых гасцей — Сотнікава і Рыбака. Аўтар падрабязна апісвае шматзначны эпізод — прыход незнаёмцаў у Дзёмчышыну хату, калі самой гаспадыні не было і прышэльцаў сустрэлі дзеці. Старэйшая дзесяцігадовая дзяўчынка паведаміла, што маці «на хлеб зарабляе. Нас жа чацвёра едакоў, а яна адна». Дзяўчынка і меншыя дзеці з цікавасцю глядзяць на незнаёмых. Старэйшая «…на цыпачках звыкла пацягнулася ў чалеснік і забразгала засланкай… …Яна са шчырасцю хацела дагадзіць людзям: дастала лыжкі, шмыганула некуды ў цемнаваты кут і паставіла на стол яшчэ і талерку з вялікімі зморшчанымі агуркамі». Малыя падзяліліся з маўклівымі ўзброенымі дзядзькамі апошняй ежай. Як бачна, дзеці ў гэтай хаце выхоўваюцца па спрадвечнай народнай маралі, дзеляцца апошняй бульбінай і агурком.

Застаўшы ў сваёй хаце няпрошаных гасцей, Аўгіння спачатку злуецца, бо ёй і без таго цяжка жыць. Аднак убачыўшы, што Сотнікаў паранены, жанчына змяняе свае адносіны да партызан. Спрадвечная жаночая спагада і дабрыня падказваюць Дзёмчысе, што менавіта так, а не інакш яна павінна дзейнічаць. Яна дае цёплую ваду абмыць параненую нагу Сотнікаву, кавалак кужалю перавязаць рану, заўважыўшы паліцаяў, хавае партызан на гарышчы...

Дапамагаючы Рыбаку і Сотнікаву, Дзёмчыха рызыкавала жыццямі дзяцей і сваім уласным, але па-іншаму яна не магла сябе паводзіць. Яна — чалавек моцнага характару, які да канца не скараецца абставінам і лёсу, як можа, супраціўляецца гвалту і здзекам з сябе і іншых. Жанчына спрабуе абараніць Сотнікава, калі яго б’юць паліцаі. Яе адрываюць ад дзяцей і вязуць разам з партызанамі ў мястэчка. Па дарозе паліцаі здзекуюцца з жанчыны, але яна шле праклёны ім і Гітлеру. 

Следчы, здраднік Партноў, вытлумачвае паводзіны Дзёмчыхі па-свойму, палічыўшы яе «партызанскім агентам». У палоне жанчына не зламалася, як гэта адбылося з самым дужым — Рыбаком. Перад шыбеніцай у апошнія хвіліны маці-пакутніца думае пра дзяцей: «Як яны будуць там без мяне! Ой, дзетачкі мае родненькія…». 

Цеплынёй сваіх збалелых сэрцаў Пётра і Аўгіння саграюць чужое дзіця, яўрэйскую дзяўчынку Басю. Трынаццацігадовая Бася, дачка местачковага шаўца Мэера, засталася сіратой пасля таго, як фашысты і паліцаі расстралялі ўсіх яўрэяў мястэчка і разрабавалі іх хаты. Збавіцелькай Басі нейкі час была суседка, цётка Праскоўя. Яна параіла дзяўчынцы схавацца ў час пагрому ў густым надрэчным зарасніку. Бася — яшчэ адна бязвінная ахвяра абставін. Паліцаі дамагаюцца, каб дзяўчынка прызналася, хто яе ратаваў і хаваў. Але ў дзіцяці воля мацнейшая і сумленне чысцейшае ў параўнанні з Рыбаком. Яна не выдае сваіх збавіцеляў, упарта маўчыць на допытах-катаваннях. 

Пётра Качан і Дзёмчыха не толькі шкадуюць яе, але і вучаць людскасці: нізавошта не прызнавацца, хто яе хаваў, нават калі прыслужнікі-паліцаі і біць будуць. Басю білі, з яе здзекаваліся. Адагрэтая пяшчотай і спагадай выпадкова сустрэтых у камеры людзей, дзяўчынка не можа стрымаць «нясцерпны, балючы плач. Ён быў кароценькі, але столькі дзіцячай роспачы вылілася ў ім, што ўсім у гэтай камеры зрабілася ніякавата», — пісаў В. Быкаў. Як непазбежнасць прымае дзяўчынка смерць. Яна хуценька ўзлезла на ўслон перад «сваёй» шыбеніцай, пераступаючы замерзлымі парэпанымі нагамі. У апошнія імгненні жыцця Бася з палахлівай цікаўнасцю азірала натоўп, нібы шукала знаёмых. 

Пётра Качан, Аўгіння Дзёмчыха, Бася — бязвінныя ахвяры трагічных абставін. Праз іх вобразы пісьменнік яшчэ раз сцвердзіў, што чалавечыя годнасць, спагада, дабрыня, духоўнасць павінны быць вышэйшыя за самыя безвыходныя сітуацыі. Смерць кожнага чалавека — вялікая страта, а тым больш — гібель дзіцяці, гібель бязвінных сумленных людзей. Гібель гэтых герояў падкрэслівае амаральнасць выбару Рыбака — цаной здрады захаваць сваё жыццё. У сапраўдным чалавеку павінна быць дастаткова сілы і чалавечнасці, каб памерці годна, не здраджваючы людзям, духоўным і маральным святыням чалавецтва.