Беларуская літаратура. 11 клас

У рамане «Каласы пад сярпом тваім» У. Караткевіч выяўляецца як педагог, публіцыст, гісторык, філосаф-мастак. Усёй разнастайнай палітрай мастацкіх сродкаў пісьменнік імкнуўся пераканаць чытача ў святасці «жыцця для ўсіх» і нікчэмнасці «жыцця для сябе». Крытыкі і мовазнаўцы неаднаразова звярталі ўвагу на жывапісную манеру пісьма аўтара «Каласоў пад сярпом тваім». Быкаў, адзначаючы, што Караткевіч выдатна ўмее маляваць, выяўляць словам, бачыў падабенства пісьменніка з фламандскім мастаком Брэйгелем. Думку аўтара «Абеліска» падтрымліваў і Г. Кісялёў, згадваючы слоўны партрэт Мураўёва-Вешальніка. «Мне даводзілася нямала чытаць апісанняў аблічча Мураўёва і бачыць яго партрэтаў. Магу засведчыць, што Караткевіч намаляваў яго па-майстэрску. Той, каму ў 1863 годзе даручана было «ратаваць» Беларусь і Літву, быў не чалавек, а бяздумны, па-механічнаму разумны, бюракратычны робат».

Яшчэ ў старажытнасці была заўважана залежнасць экспрэсіўнасці паводзін (руху, мімікі, жэстаў, паходкі і г. д.) чалавека ад яго псіхічнага стану. Гэта знайшло сваё ўвасабленне ў старажытных скульптурах, масках, карцінах. Партрэты герояў У. Караткевіча, характарыстыка іх паводзін у рамане сведчаць пра тонкае адчуванне пісьменнікам псіхалагічнай неадназначнасці экспрэсіі. Успомнім, якім паўстае перад Алесем Мусатаў у час іх першай сустрэчы: «Алесь убачыў перш за ўсё вузкія, зеленаватыя, як у рысі, вочы пад пясочнымі брывамі, храшчаваты нос і маладыя, але ўжо шчэцістыя вусы і бакенбарды. Твар быў бы амаль грубы, хаця і прыгожы, каб не вішнёвыя вусны і зусім юны, празрыста-ружовы румянец тугіх шчок. <…> Але цікавей за ўсё былі рукі: учэпістыя, вельмі характэрныя і прыхавана-нервовыя, са сплюшчанымі на канцах, як долата, пальцамі. Адна рука сціскала павады, другая гладзіла карак каня».

У. Караткевіч, надзяляючы свайго героя вузкімі зеленаватымі, як у рысі, вачыма, падкрэсліваў у ім характар драпежніка, што здольны нечакана, хітра і спрытна расправіцца са сваёй ахвярай. Іранічнае стаўленне аўтара да гэтага героя падкрэсліваецца спалучэннем імя і прозвішча персанажа — Апалон Мусатаў. Ні ўнутраны свет жандара, ні яго знешні выгляд не адпавядаюць імені, якое ў старажытных грэкаў атаясамлівалася з богам святла і мастацтва. І хоць аўтар не даў прамой ацэнкі Мусатаву, чытачу відавочна, што яна адмоўная. Акрамя насмешкі, іроніі, у аўтарскім апісанні адчуваецца і перасцярога чытачу пра небяспечнасць людзей, якія, каб выслужыцца, гатовы прадаць душу д’яблу.

Прыгадаем, што ўпершыню вобраз Мусатава падаецца праз успрыманне малога Алеся Загорскага. Па дарозе ў Загоршчыну пасля дзядзькавання Алесь засынае. Яму сніцца сон пра коней і белае жарабя. Раптам у сне хлопец адчуў, што нешта змянілася, што кабрыялет стаіць, і прачнуўся ад няяснай трывогі. Аўтар пісаў: «Вакол зноў былі рунь і жаўранкі. А па гэтай руні, здалёку, нехта ехаў на дарашаватым кані». Мусатаў упершыню перад чытачом паўстае коннікам, што топча рунь. У далейшым разгортванні падзей гэта дэталь узбуйняецца да значэння сімвала. Мусатаў, распраўляючыся з сялянскім бунтам, гэтак жа нахабна топча лёсы ні ў чым не павінных людзей. «Бунт быў занадта шчаслівы выпадак, — заўважыў пра жандара аўтар, — каб выпусціць ініцыятыву з рук, аддаць яе другому, застацца без рэпутацыі мужнага і дзейнага чалавека». Гэтаму чалавеку, які вельмі даўно марыць пра кар’еру, усё роўна, што таптаць: ці маладую рунь засеянага чужым потам поля, ці кволую рунь чалавечага жыцця. Гэты матыў руні пад капытамі ідэйна звязаны з сімволікай назвы рамана. Гэта пра мусатавых, кроераў, таркайлаў скажа вуснамі Вежы аўтар пасля таго, як пад капытамі коней загіне Алесева бурачная плантацыя: «А што такое мера добрага ці дрэннага? Шмат у каго — кішэнь. Дзеля яе іншы не тое што бурак — чалавека стопча». 

Аўтару ўдалося выклікаць у чытача антыпатыю да тых герояў, што жывуць эгаістычнымі інтарэсамі. Гэта дасягаецца праз выкарыстанне пісьменнікам ацэначных эпітэтаў, якія з’яўляюцца сродкам ускоснай аўтарскай характарыстыкі герояў. Чытач яшчэ нічога не ведае пра паводзіны братоў Таркайлаў. Аўтар спачатку акцэнтаваў увагу на іх знешнім выглядзе: «Абодва ў дыхтоўных, на сто год, сурдутах шэрага колеру, абодва трошкі занураныя, абодва пышнавусыя, яны чымсьці нагадвалі камічных шляхцюкоў з карціны “Бітва пад Оршай”. Праўдзівей нагадвалі б, бо ні ў аднаго ў вачах не было дабрадушнасці. Насцярожаныя шэрыя вочы, жорсткі прыкус вуснаў». Прыметнік «шэры» ў гэтай моўнай сітуацыі выступае як ацэначны эпітэт. Шэрасцю, беднасцю вылучаецца духоўны свет Таркайлаў.

Вернасць традыцыям, якая выяўляецца ў адзенні, не падмацавана душэўным падмуркам, сведчаннем якога маглі быць дабрадушнасць і адкрытасць. У братоў яна заменена жорсткасцю, што перадаецца праз апісанне вуснаў. Пазней праз вельмі трапную, метафарычную характарыстыку Мсціслаў удакладняе і канкрэтызуе сутнаснае ў братоў Таркайлаў: «Гэтыя старасветчыкі, гэтыя святыя ды божыя старазаветныя шляхцюкі — яны горла за свае грошы перарваць гатовы. У іх замест сэрца — каліта, замест мозгу — каліта. Яны з тых страшненькіх, што добрыя-добрыя да чалавека, проста хоць ты іх да скулы кладзі… аж да таго часу, пакуль справа не дойдзе да іхніх інтарэсаў. І тут яны — заб’юць учарашняга сябра».

Пры дапамозе аўтарскай характарыстыкі завастраецца ўвага на працэсе духоўнай дэградацыі асобных людзей, што негатыўна ўплывае на сацыяльнае і маральнае жыццё грамадства.