§ 13-1. Двумембранныя арганоіды
Пластыды — гэта арганоіды, уласцівыя клеткам фотасінтэзуючых эўкарыёт — раслін і водарасцей. У залежнасці ад асаблівасцей будовы, афарбоўкі і выконваемых функцый у раслін вылучаюць тры асноўныя тыпы пластыд: хларапласты, лейкапласты і храмапласты. Унутранае змесціва пластыд называецца стромай. Яна акружана дзвюма мембранамі. Паміж вонкавай і ўнутранай мембранамі знаходзіцца міжмембранная прастора. Як і ў мітахондрый, вонкавая мембрана пластыд роўная, не мае складак і валодае высокай пранікальнасцю для розных рэчываў. Унутраная мембрана менш пранікальная і здольная ўтвараць увагнутасці. У строме змяшчаюцца кальцавыя малекулы ДНК, усе віды РНК, а ў *70S* рыбасомах, падобных да бактэрыяльных, ажыццяўляецца сінтэз бялкоў. *Аднак, аналагічна мітахандрыяльным, большасць бялкоў, патрэбных для нармальнага функцыявання пластыд, сінтэзуецца ў гіялаплазме клеткі.*
*Усе тыпы пластыд раслін маюць агульнае паходжанне. Яны развіваюцца з першасных пластыд (пропластид) клетак утваральных тканак. Прапластыды маюць выгляд бясколерных пузыркоў, абмежаваных дзвюма мембранамі. Іх памер меншы, чым у спелых (дыферэнцыяваных) пластыд.* Пластыды розных тыпаў здольныя да ўзаемаператварэнняў.
Хларапласты — гэта пластыды, галоўнай функцыяй якіх з’яўляецца ажыццяўленне працэсу фотасінтэзу. У раслін хларапласты афарбаваны ў зялёны колер дзякуючы высокаму ўтрыманню зялёных пігментаў хларафілаў. Акрамя хларафілаў, хларапласты змяшчаюць жоўтыя, аранжавыя ці чырвоныя пігменты — караціноіды. У фотасінтэзуючых клетках раслін звычайна знаходзіцца па некалькі дзясяткаў хларапластаў, якія маюць форму дваякавыпуклай лінзы. *Лік хларапластаў у клетцы павялічваецца за кошт іх дзялення. Асабліва актыўна гэта адбываецца ў перыяд росту клеткі.* У розных відаў водарасцей хларапласты могуць значна адрознівацца па форме, памерах, афарбоўцы і колькасці ў клетцы.
Пры развіцці хларапластаў іх унутраная мембрана ўтварае ўвагнутасці, накіраваныя ў строму. Далей яны аддзяляюцца ад унутранай мембраны і ператвараюцца ў тылакоіды — плоскія аднамембранныя мяшэчкі. Дыскападобныя тылакоіды, размешчаныя адзін над адным, фарміруюць граны, якія нагадваюць стосы манет (мал. 13-1.2). Асобныя граны злучаюцца паміж сабой выцягнутымі ў даўжыню тылакоідамі *якія называюцца ламеламі*. Мембраны тылакоідаў змяшчаюць фотасінтэтычныя пігменты, розныя бялкі (у тым ліку ферменты, якія забяспечваюць сінтэз АТФ) і іншыя рэчывы.
Галоўнай функцыяй хларапластаў, як вы ўжо ведаеце, з'яўляецца ажыццяўленне працэсу фотасінтэзу.
Лейкапласты ўяўляюць сабой бясколерныя пластыды, якія не змяшчаюць пігментаў. *У лейкапластах няма гран, іх унутраная мембрана ўтварае толькі не-шматлікія асобныя тылакоіды.* У іх сінтэзуюцца і назапашваюцца запасныя пажыўныя рэчывы: крухмал, ліпіды, некаторыя бялкі. Таму асабліва шмат лейкапластаў знаходзіцца ў клетках запасальнай тканкі. *У залежнасці ад рэчываў, якія назапашваюцца, вылучаюць некалькі разнавіднасцей лейкапластаў. Так, амілапласты назапашваюць крухмал, элаяпласты (алеапласты) — ліпіды, а пратэінапласты — бялкі. На святле лейкапласты могуць ператварацца ў хларапласты. Гэтым тлумачыцца, напрыклад, пазеляненне клубняў бульбы пад дзеяннем святла.*
*Органы раслін здольныя ўспрымаць сілу цяжару і расці ў пэўным напрамку ў адносінах да цэнтра Зямлі. Так, калі праростак, які развіваецца, пакласці гарызантальна, яго корань выгнецца ўніз, а парасткі будуць расці ўверх (мал. 13-1.3). Лічыцца, што галоўную ролю ва ўспрыманні гравітацыі адыгрываюць амілапласты, якія змяшчаюцца ў спецыялізаваных клетках кораня і парасткаў — статяцытах. Амілапласты шчыльнейшыя за гіялаплазму і перамяшчаюцца ў гэтых клетках пад дзеяннем сілы цяжару. Змяненне становішча расліны выклікае зрушванне амілапластаў у клетках, у выніку чаго змяняецца напрамак росту органаў. У каранях статацыты лакалізаваны ў каранёвым чэхліку. Пасля яго выдалення напрамак росту кораня становіцца выпадковым, не залежыць ад гравітацыі.*
Храмапласты — гэта жоўтыя, аранжавыя ці чырвоныя пластыды. Іх колер абумоўлены наяўнасцю пігментаў караціноідаў. *Храмапласты, як і лейкапласты, не маюць гран.* Гэтыя пластыды забяспечваюць афарбоўку розных частак раслін, напрыклад караняплодаў морквы, спелых пладоў шыпшыны, рабіны, тамату. *Змяненне афарбоўкі лістоў восенню, перад лістападам, звязана з разбурэннем хларафілаў у хларапластах. Караціноіды пры гэтым захоўваюцца, і хларапласты ператвараюцца ў храмапласты.*