Біялогія. 11 клас

Асаблівасці наследавання прымет, счэпленых з полам. Палавыя храмасомы змяшчаюць не толькі гены, якія вызначаюць пол арганізма, але і другія, якія не маюць адносін да полу. Напрыклад, у Х-храмасоме чалавека размешчаны гены, якія кантралююць згусанне крыві, колераадчуванне (здольнасць адрозніваць асноўныя колеры), развіццё зрокавага нерва і інш. Y-храмасома гэтых генаў не змяшчае.

Y-храмасома чалавека мае невялікія памеры і, адпаведна, змяшчае менш генаў, чым Х-храмасома. Аднак, акрамя генаў, якія вызначаюць развіццё мужчынскіх палавых прымет, у ёй ёсць і другія. Менавіта ў Y-храмасоме знаходзяцца гены, якія вызначаюць наяўнасць жорсткіх валасоў на вушных ракавінах, буйных зубоў і некаторых іншых прымет. Паколькі Х-храмасома не змяшчае такіх генаў, дадзеныя прыметы могуць праяўляцца толькі ў мужчын.

Прыметы, якія вызначаюцца генамі, размешчанымі ў палавых храмасомах, называюцца прыметамі, счэпленымі з полам. Наследаванне гэтых прымет мае свае асаблівасці. Разгледзім іх на прыкладзе спадчыннага захворвання чалавека — гемафіліі. 

У хворых на гемафілію парушаны працэс згусання крыві, таму ў вы­ніку траўм ці хірургічнага ўмяшання могуць узнікаць крывацёкі, якія з’яўляюцца пагрозай для жыцця. Акрамя таго, у гемафілікаў нярэдка адбываюцца спантанныя кровазліцці ў суставы і ўнутраныя органы.

Гэта хвароба абумоўлена рэцэсіўным генам h, счэпленым з X-храмасомай. Дамінантны ген Н вызначае ў чалавека нармальнае згусанне крыві. У жанчын дзве Х-храмасомы, таму па прымеце згусальнасці крыві, як і па іншых прыметах, счэпленых з Х-храмасомай, магчымы тры варыянты генатыпу:

♀  (пры геннай форме запісу — ♀ Х^НX^H) — здаровая жанчына;

♀  (або♀ Х^НX^h) — здаровая жанчына, носьбітка гена гемафіліі;

♀  (або♀ Х^hX^h) — жанчына-гемафілік.

Пры храмасомнай форме запісу скрыжаванняў Y-храмасому абазначаюць рысай з кручком:  . У адносінах да генаў Н ці h яна з’яўляецца «пустой». Таму ў мужчыны ёсць толькі адзін ген, які вызначае згусальнасць крыві. Гэты ген знаходзіцца ў Х-храмасоме і заўсёды праяўляецца ў фенатыпе незалежна ад таго, з’яўляецца ён дамінантным або рэцэсіўным. Такім чынам, у мужчын могуць быць наступныя генатыпы:

♂		(или ♂ XHY) — здаровы мужчына;
♂		(или ♂ XhY) — мужчына-гемафілік.

Як бачна з запісаў генатыпаў, мужчыны не могуць быць носьбітамі гена гемафіліі і іншых спадчынных захворванняў, счэпленых з Х-храмасомай.

Вызначым, якое патомства можа з’явіцца ў жанчыны-носьбіткі гена гемафіліі і мужчыны з нармальнай згусальнасцю крыві:

Такім чынам, сярод сыноў назіраецца расшчапленне па генатыпе і фенатыпе: палова — здаровыя, палова — гемафілікі. Сярод дачок  назіраецца расшчапленне па генатыпе: усе яны здаровыя, але палова з’яўляецца носьбіткамі гена гемафіліі. Падобная заканамернасць характэрна і для іншых рэцэсіўных прымет, счэпленых з Х-храмасомай. Да іх належаць, напрыклад, такія спадчынныя захворванні, як дальтанізм, атрафія зрокавага нерва, адсутнасць потавых залоз.

Для таго каб нарадзілася дзяўчынка з рэцэсіўнай прыметай, счэпленай з Х-храмасомай, неабходна аб’яднанне ў зігоце двух рэцэсіўных генаў — ад маці і ад бацькі. Для праяўлення такой жа прыметы ў хлопчыка дастаткова аднаго рэцэсіўнага гена, атрыманага ад маці (паколькі бацька перадае сыну толькі Y-храмасому). Таму рэцэсіўныя, счэпленыя з Х-храмасомай, прыметы часцей сустракаюцца сярод мужчын. Напрык­лад, у Еўропе на дальтанізм хварэе больш за 6 % мужчынскага насельніцтва, у той час як сярод жанчын гэта захворванне назіраецца з частатой прыблізна 0,5 %.

*Яшчэ адным прыкладам прыметы, счэпленай з полам, з'яўляецца афарбоўка апярэння ў канарэек. У гэтых птушак ген, які вызначае колер пёраў, лакалізаваны ў Z-храмасоме. Пры гэтым дамінантны алель (А) абумоўлівае зялёную афарбоўку апярэння, а рэцэсіўны (а) — карычневую. Разгледзім рэцыпрокныя скрыжаванні асобін, якія адрозніваюцца колерам пёраў (мал. 35.5).

Пры скрыжаванні зялёнай самкі з карычневым самцом усе нашчадкі мужчынскага полу наследуюць прымету маці, а нашчадкі жаночага полу — прымету бацькі. Такі механізм перадачы генаў і адпаведных прымет паказвае на іх счапленне з полам і называецца крыс-крос (крыж-накрыж) наследаваннем.

Калі ж скрыжаваць карычневую самку і зялёнага гомазіготнага самца, усе гібрыды першага пакалення незалежна ад полу наследуюць зялёнае апярэнне. Такім чынам, пры наследаванні, счэпленым з полам, рэцыпрокныя скрыжаванні даюць розныя вынікі.*