Біялогія. 11 клас

Індывідуальна набытыя формы паводзін. Прыроджаныя формы паводзін эфектыўныя для прыстасавання арганізма да адносна пастаянных умоў асяроддзя. Аднак яны не могуць забяспечыць адэкватную рэакцыю на змяненне навакольнага свету ў выпадках, калі неабходна перабудоўваць паводзінскія акты. Такую магчымасць даюць адаптацыйныя эталагічныя механізмы, якія ляжаць у аснове набытых форм паводзін.

Індывідуальна набытымі з'яўляюцца ўмоўныя рэфлексы. Яны фарміруюцца ў кожнай асобнай асобіны на працягу ўсяго жыцця на аснове яе вопыту і не замацоўваюцца генетычна, а значыць, не перадаюцца па спадчыне. Умоўныя рэфлексы непастаянныя — у ходзе індывідуальнага развіцця арганізма адны з іх з'яўляюцца, а другія знікаюць. Успомніце з курса біялогіі 9-га класа ўмовы і механізм утварэння ўмоўнага рэфлексу.

Умоўны рэфлекс можна выпрацаваць, напрыклад, у акварыумных рыб. Калі іх кармленне суправаджаць дзеяннем якога-небудзь раздражняльніка (сігналу) — пастукваннем па шкле, уключэннем лямпачкі і да т. п., то пасля шматразовага паўтарэння эксперыменту рыбы будуць падплываць да кармушкі пры дзеянні сігналу яшчэ да таго, як у ёй з’явіцца корм. У гэтым выпадку ў рыб фарміруецца ўмоўны рэфлекс, і яны пачынаюць рэагаваць на новы ўмоўны раздражняльнік, які раней быў абыякавым, ніяк не звязаным з прыёмам ежы. Аднак калі дзеянне такога сігналу перастане падмацоўвацца кармленнем, то праз пэўны час умоўны рэфлекс загасне, і рыбы перастануць звяртаць увагу на раздражняльнік.

Працэс, які прыводзіць да з'яўлення адаптыўных змяненняў паводзін у выніку набыцця індывідуальнага вопыту, называецца навучаннем. Яно заснавана на памяці — здольнасці захоўваць і здабываць інфармацыю пра мінулы жыццёвы вопыт. Навучанне забяспечвае індывідуальнае прыстасаванне жывых арганізмаў да іх асяроддзя пражывання. Вылучаюць некалькі тыпаў навучання: прывыканне, навучанне метадам проб і памылак, захаванне, перайманне.

Прывыканне — гэта працэс, у выніку якога губляецца рэакцыя асобіны на раздражняльнікі, дзеянне якіх не прыносіць шкоды і не дае карысці. Так, напрыклад, пры штуршку цела прэснаводнага паліпа гідры сціскаецца. Але калі гідра сядзіць на травінцы, якая ўвесь час гайдаецца з прычыны руху вады, яна перастае на гэта рэагаваць — прывыкае. Дзякуючы прывыканню птушкі навучаюцца не звяртаць увагі на пудзіла і перастаюць яго баяцца. Адсутнасць рэакцыі на неістотныя для выжывання (нейтральныя) фактары асяроддзя дазваляе жывёлам эканоміць энергію, якая магла б быць зрасходавана на бескарысныя з пункту гледжання выжывання паводзінскія акты.

Навучанне метадам проб і памылак выяўляецца ў тым, што жывёла пры ўзнікненні якой-небудзь патрэбнасці выконвае мноства розных дзеянняў — проб. Як правіла, многія з іх аказваюцца бескарыснымі (памылкі), але некаторыя прыводзяць да дасягнення мэты. Такім чынам, спрабуючы і памыляючыся, жывёла навучаецца выпрацоўваць пэўную паводзінскую рэакцыю. Напрыклад, малады галодны акунь у час палявання кідаецца на розныя аб'екты рыбападобнай ці чарвякападобнай формы, якія маюць рухомыя часткі, палоскі, пабліскваюць і г. д. На аб'екты, якія аказаліся ядомымі, акунь кідаецца ўсё больш рашуча. Аднак пасля спробы праглынуць рыбку колюшку, ахаваную іголкамі на спіне (мал. 54.1), ён хутка навучаецца адрозніваць яе ад іншых рыб і у далейшым не робіць спроб паляваць на колюшак. Дзякуючы метаду проб і памылак птушкі не ядуць чорна-аранжавых вусеняў матылькоў геліканід, пераканаўшыся на ўласным вопыце, што яны вельмі непрыемныя на смак. Разам з тым, птушкі гэтак жа пазбягаюць есці і іншых падобных па афарбоўцы вусеняў, нават калі яны ядомыя.

Адным з тыпаў навучання з'яўляецца захаванне (імпрынтынг) — замацаванне ў памяці адметных адзнак розных аб'ектаў. Такімі аб'ектамі могуць быць, напрыклад, бацькоўскія асобіны, браты і сёстры, харчовыя аб'екты (у тым ліку жывёлы-ахвяры), характэрныя прыметы месца нараджэння. Імпрынтынг звычайна адбываецца на ранніх этапах жыцця, часцей за ўсё хутка пасля нараджэння, і магчымы толькі на працягу пэўнага, вельмі абмежаванага тэрміну. Захаванне не патрабуе некалькіх паўтарэнняў і адбываецца вельмі хутка — у большасці выпадкаў па выніках адзінай сустрэчы з аб'ектам, як правіла, яно неабарачальнае і не забываецца з часам.

Добра вывучаным відам імпрынтынгу з'яўляецца так званая «рэакцыя прытрымлівання». Яна назіраецца, напрыклад, у вывадкавых птушанят: качанят, гусянят, куранят і інш. У птушанят, якія нядаўна вылупіліся, фарміруецца прыхільнасць да першага ўбачанага імі рухомага аб'екта. У натуральным асяроддзі пражывання гэтым аб'ектам з'яўляецца маці, і птушаняты адразу пачынаюць паўсюль ісці за ёй, што палягчае для маці ахову і кантроль патомства. Аднак, калі першым рухомым аб'ектам аказваецца не маці, а іншая жывая істота (мал. 54.2) ці нават неадушаўлёны прадмет, напрыклад мячык, які коціцца, то птушаняты ўспрымаюць яго як маці і пачынаюць ісці менавіта за ім .

Дзякуючы захаванню ўзнікшыя з ікрынак лічынкі прахадных ласасёвых рыб запамінаюць адметныя прыметы ракі, у якой яны вывеліся, напрыклад яе «пах». Праз некалькі гадоў гэтыя рыбы вяртаюцца з мораў для нерасту ў тыя ж самыя ўчасткі рэк, дзе нарадзіліся самі.

Сутнасць пераймання зводзіцца да таго, што маладая асобіна вучыцца не на сваім, а на чужым вопыце. Пры гэтым, капіруючы паводзіны дарослых асобін, яна пераймае вопыт пакаленняў. Так, калі акуні ў чарадзе рашуча хапаюць незнаёмы аб'ект, то і малады акунь схопіць яго без папярэдняй праверкі. І наадварот, калі дарослыя акуні палохаюцца нейкага аб'екта, то яго спалохаецца і маладая асобіна, нягледзячы на тое, што ёй гэты аб'ект нічога дрэннага не зрабіў. Дзіцяняты драпежных млекакормячых бяруць прыклад з дарослых пры высочванні здабычы і падкрадванні да ахвяры, маладыя птушкі вучацца спяваць «правільна», беручы прыклад з дарослых асобін свайго віду.

Найвышэйшай формай паводзін, характэрнай толькі для чалавека і самых прагрэсіўных птушак і млекакормячых, напрыклад прыматаў, з'яўляецца разумовая дзейнасць. Яна ўяўляе сабой здольнасць знаходзіць заканамернасці, якія звязваюць прадметы і з'явы навакольнага свету, і  аперыраваць імі ў новай, нестандартнай сітуацыі для выканання адаптыўнага паводзінснага акта. Разумовая дзейнасць заснавана на мысленні, што дазваляе атрымліваць веды без непасрэднага кантакту з аб'ектамі навакольнага свету. Мысленне дае магчымасць на аснове інфармацыі, атрыманай раней, прымаць рашэнні ў нестандартнай сітуацыі без папярэдняга навучання і пры адсутнасці адпаведнай спадчыннай праграмы.

Здольнасць пэўных відаў жывёл да разумовай дзейнасці можна прадэманстраваць эксперыментальна. Напрыклад, у адным з вопытаў з шымпанзэ эксперыментатар падвесіў гронку бананаў да столі клеткі так высока, што малпа не магла яе дастаць, ні стоячы на падлозе, ні падскокваючы ўгару. У гэтым выпадку жывёла збірала раскіданыя па клетцы драўляныя скрыні і ставіла іх адну на адну пад пладамі. Далей малпа залазіла на канструкцыю са скрынь і такім чынам даставала ласунак (мал. 54.3).