§ 52. Этапы і напрамкі эвалюцыі чалавека
Да старажытных людзей адносяць неандэртальцаў, якія, па меркаванні многіх вучоных, былі першымі прадстаўнікамі віду Чалавек разумны *(падвід Homo sapiens neanderthalensis)*. Адна з першых знаходак фрагментаў шкілета неандэртальцаў была зроблена ў пячоры, размешчанай у даліне ракі Неандэр (Германія), адсюль і пайшла іх назва. Старажытныя людзі жылі прыкладна ад 300 да 35 тыс. гадоў таму на тэрыторыі Еўропы і Азіі. Рост неандэртальцаў складаў каля 160 см, яны валодалі магутным шкілетам і вельмі развітой мускулатурай. Гэта былі моцныя людзі, адаптаваныя да вялікіх фізічных нагрузак. Для іх характэрны параўнальна кароткія канечнасці, развітая грудная клетка, шырокія плечы (мал. 52.6). Верагодна, гэтыя асаблівасці неандэртальцаў сфарміраваліся пад уплывам вельмі цяжкіх умоў ледніковага перыяду.
Аб’ём галаўнога мозгу старажытных людзей мог дасягаць 1700 см3, у кары вялікіх паўшар’яў развіліся цэнтры лагічнага мыслення. Аднак чэрап усё яшчэ быў прымітыўным. Пра гэта сведчаць такія прыметы, як наяўнасць надброўных дуг, адсутнасць падбародачнага выступу, нізкі лоб.
Неандэртальцы жылі групамі, сяліліся ў пячорах ці будавалі прымітыўныя хаціны, займаліся паляваннем і збіральніцтвам. Адзеннем старажытным людзям служылі шкуры забітых жывёл. Неандэртальцы ўмелі не толькі падтрымліваць, але і здабываць агонь. Яны выраблялі і выкарыстоўвалі некалькі дзясяткаў відаў разнастайных прылад працы. Мяркуюць, што маўленне неандэртальцаў, у адрозненне ад старажытнейшых людзей, стала членараздзельным. У старажытных людзей узніклі такія элементы культуры, як паляўнічая магія, пахавальныя абрады і догляд за хворымі.
*Важным сведчаннем высокага ўзроўню развіцця псіхікі неандэртальцаў з'яўляецца пахаванне памерлых. У свеце вядома каля 60 неандэртальскіх пахаванняў. У некаторых выпадках яны дастаткова складана зроблены і маюць сляды праведзеных рытуалаў. Так, у пячоры Тэшык-Таш ва Узбекістане дзіця неандэртальца было пахавана ў коле з рагоў горных казлоў. Верагодна, у старажытных людзей з'явіліся першыя ўяўленні пра замагільны свет, хоць пра гэта можна толькі меркаваць.
Сацыяльныя ўзаемаадносіны неандэртальцаў у параўнанні з старажытнейшымі людзьмі прыметна ўскладніліся. Акрамя пахавання памерлых, пра гэта сведчыць клопат пра хворых. Напрыклад, у пячоры Шанідар у Іраку быў знойдзены шкілет старога, які пакутаваў на цэлы шэраг цяжкіх хвароб. Гэты чалавек не мог самастойна перамяшчацца і здабываць сабе ежу, аднак дасягнуў глыбокай старасці па мерках неандэртальцаў: яго ўзрост ацэньваецца як 40 гадоў. Відавочна, што родзічы кармілі і даглядалі яго. Улічваючы высокі ўзровень траўматызму, звязаны з паляваннем, і сведчанні папраўлення, неандэртальцы, відаць, умелі аказваць дапамогу хворым. Так, тыя пераломы на многіх касцях, якія добра зажылі, паказваюць на ўстаноўку шын. Папраўляліся неандэртальцы і пасля такіх сур'ёзных пашкоджанняў, якія павінны былі прыводзіць да масіўнай страты крыві. Гэта, відаць, гаворыць пра тое, што яны ўмелі перавязваць буйныя раны.
Неандэртальцаў лічаць тупіковай галіной эвалюцыі чалавека. З нагоды іх знікнення існуюць розныя пункты гледжання. Яно магло быць абумоўлена кліматычнымі змяненнямі, распаўсюджаннем хвароб, выцясненнем людзьмі сучаснага тыпу. У цяпершні час многія даследчыкі мяркуюць, што неандэртальцы маглі скрыжоўвацца з людзьмі сучаснага тыпу. На карысць гэтага сведчыць той факт, што геномы сучасных жыхароў Еўразіі змяшчаюць каля 2,5 % неандэртальскіх генаў.*