Беларуская мова. 10 клас

Прачытайце тэкст, дайце яму загаловак.

У гісторыі ёсць свая «мова». Гэта «мова Зямлі», або геаграфічныя назвы, тапонімы (ад грэчаскіх слоў topos — месца і onoma / onyma — імя, назва). Здараецца так, што нават за адным толькі словам — назвай адпаведнага месца — стаяць надзвычай захапляльныя гістарычныя падзеі. Яны толькі да часу схаваны ад вачэй, як быццам тыя рэшткі старажытнага^с жытла, знайсці якія заўсёды марыць археолаг. Менавіта тапонімы часам даносяць да нас такія звесткі, якія не заўсёды дадуць найлепшыя^м археалагічныя знаходкі. Справа ў тым, што геаграфічныя імёны, асабліва старажытныя, уяўляюць сабой сабраны ў адно слова, зашыфраваны ў мінуўшчыне «тэкст». У гэтым тэксце ёсць тры роды інфармацыі. Інфармацыя першага роду — уласна лінгвістычная, якая дазваляе зразумець моўную прыналежнасць назвы і яе будову. Другая — інфармацыя энцыклапедычная, якая дае магчымасць зразумець падрабязнасці нараджэння слова, расказвае аб гістарычных і геаграфічных умовах яго першапачатковага^сл існавання. Інфармацыя трэцяга роду — сітуатыўная — апавядае пра адносіны тых, хто даваў імя, да аб’екта, яго назвы. Яна дапамагае даследчыку ўзнавіць сітуацыю, у якой носьбіты пэўнай мовы выбіралі слова для наймення адпаведнай мясцовасці ці аб’екта на ёй.

Назвы — гэта неад’емная частка нашай спадчыны^ф, своеасаблівы сімвал, у якім спалучаюцца гістарычныя здабыткі і светапогляд^с народа, гэта той таямнічы запіс, які апавядае нам пра мінулыя падзеі і здарэнні. Яны такі ж помнік нашай гісторыі, як і высечаныя з граніту манументы і абеліскі. Нездарма першыя айчынныя тапанімісты яшчэ ў ХІХ стагоддзі называлі геаграфічныя імёны «мовай Зямлі». Гэта метафарычнае абазначэнне ўпершыню выкарыстаў выдатны вучоны М. І. Надзеждзін, які ў адной са сваіх прац заўважыў: «Тапаніміка — гэта мова Зямлі, а Зямля ёсць кніга, дзе гісторыя чалавечая запісваецца ў геаграфічнай наменклатуры» (Паводле А. Рогалева).

Выпішыце з тэксту словы іншамоўнага паходжання, раскрыйце іх лексічныя значэнні. Пры неабходнасці карыстайцеся «Слоўнікам іншамоўных слоў» А. М. Булыкі (1999).
Па якіх прыметах вы вызначылі, што выпісаныя вамі словы запазычаны з іншых моў? Пры адказе на гэта пытанне  можаце карыстацца інфармацыяй, змешчанай у табліцы, што пададзена ніжэй.
 Прывядзіце прыклады беларускіх тапонімаў, якія «ўяўляюць сабой сабраны ў адно слова, зашыфраваны ў мінуўшчыне “тэкст”». Па магчымасці раскрыйце закадзіраваную ў гэтых геаграфічных назвах уласна лінгвістычную, энцыклапедычную і сітуатыўную інфармацыю. Можаце выкарыстаць прыведзены ніжэй абразок Ф. Янкоўскага «Гарывада».

Гарывада

У адной інфармацыі паведамлялі: «Людзі стагоддзямі жылі, хадзілі і не здагадваліся, што тут у нас пад нагамі цудоўнае паліва — нафта... »

Што з нафты цудоўнае паліва — праўда; што з нафты не толькі паліва — праўда; што толькі нядаўна сталі здабываць пад Рэчыцай нафту — праўда. Але наконт «хадзілі і не здагадваліся”»?.. А вёску назвалі — Гарывада! І не сёння, і не ўчора, і не летась, і не пазалетась...

Інфарматар не захацеў (не скажу: не ўмеў) пачуць назву вёскі Гары-вада (Ф. Янкоўскі).

Крыніца запазычання	Асноўныя прыметы запазычанняў
Неславянскія мовы	• пачатковае спалучэнне дж: джынсы, джаз; частка складанага слова -мен: спартсмен, бізнесмен; спалучэнні -ер/-ёр/-эр/-ар на канцы слова: баксёр, дыспетчар (англ.); • спалучэнні бю, фю, пю, ею: бюлетэнь, капюшон, гравюра; спалучэнні уа, уэ: дуэль, мемуары, буржуа; націск на канцавых галосных: панó, бюрó, кашнэ' (франц.); • спалучэнні [шт], [шп], [хт] у пачатку ці сярэдзіне слова: штаб, шахта, вахта, муштра (ням.);  • пачатковыя гукі [э], [а]: эпоха, эпас, аптэка; гук [ф] у пачатку слова: фізіка, фтор, фаза; спалучэнні галосных: біялогія, геаграфія, геаметрыя, дыялект (грэч.); • часткі складаных слоў аква-, аэра-, контр-, рэ-: акваланг, аэразоль, рэканструкцыя, контратака (лац.).
Славянскія мовы	• спалучэнні ен (эн), ён (он): маёнтак; спалучэнні дл, тл: рыдлёўка, тлусты, тлум: гук [ц] на месцы ўсходнеславянскага [ч]: моцны, цудоуны, цотны (польск.);  • словы без змен ці са зменай марфалагічнай будовы (да каранёў дадаваліся беларускія суфіксы, прыстаўкі): вопыт, дагавор, дваранін; плошча, выключны, адсутнасць (руск.).