§ 24-1. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання

Практыкаванне № 1

 Прачытайце тэкст. Складзіце яго план. Перакажыце змест тэксту з апорай на план.

Беларуская мова ў сваім развіцці прайшла некалькі гістарычных этапаў. Даследчыкі выдзяляюць наступныя перыяды: агульнаславянскі (праславянскі), усходнеславянскі і ўласнабеларускі. На працягу многіх стагоддзяў фарміраваўся лексічны склад беларускай мовы, які ў працэсе маўленчай практыкі ўвесь час развіваўся і ўдасканальваўся.

Паводле крыніц і характару паходжання ўся лексіка беларускай мовы падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і запазычаная.

Аснову лексічнай сістэмы беларускай мовы складае спрадвечна беларуская лексіка, якая вызначае самабытнасць і спецыфіку мовы. Спрадвечна беларуская лексіка — гэта словы, якія існуюць у беларускай мове спрадвеку. Яны перайшлі з агульнаславянскай ці ўсходнеславянскай моў або ўтварыліся на ўласным лексічным матэрыяле. Адпаведна ў складзе спрадвечнабеларускай лексікі выдзяляюцца наступныя групы: агульнаславянская, усходнеславянская і ўласнабеларуская.

Агульнаславянскія словы ўжываюцца ў беларускай мове і мовах іншых славянскіх народаў (рускіх, украінцаў, палякаў, балгар, чэхаў, славакаў, сербаў, македонцаў і інш.) з таго даўняга часу, калі іх продкі карысталіся адной мовай. Гэта лексіка стала асновай розных славянскіх моў і бытуе як у беларускай, так і іншых славянскіх мовах, напрыклад: хлеб (у беларускай і рускай), хліб (ва ўкраінскай), хляб (у балгарскай), chleb (у польскай і чэшскай). З агульнаславянскай мовы-асновы да нас дайшлі назвы, якія перадаюць сваяцкія адносіны: маці, бацька, брат, сын і інш.; частак цела чалавека: рука, нага, галава; назвы аб’ектаў расліннага і жывёльнага свету: поле, жыта, авёс, бяроза, лес, пчала, варона, птушка, воўк; назвы пораў года і адрэзкаў часу: зіма, лета, месяц, дзень, ноч, год; назвы некаторых прылад працы: нож, каса; назвы лікаў: два, тры, дзесяць, сто; некаторыя абстрактныя паняцці: вера, розум, любоў, памяць, страх, боль і інш.

Усходнеславянскія словы бытуюць у мовах усіх усходнеславянскіх народаў (беларусаў, рускіх і ўкраінцаў), яны перайшлі ў беларускую, а таксама рускую і ўкраінскую мовы з агульнаўсходнеславянскай мовы, якой карысталіся ў Кіеўскай Русі: пляменнік, калыхаць, гуляць, дванаццаць, дзевяноста, квас, піва. Звычайна такія словы ўзнікалі на аснове агульнаславянскай мовы: племя — пляменнік, сяло — селянін, адзін і дзесяць — адзінаццаць і інш.

Нацыянальную спецыфіку, самабытнасць беларускай мове надаюць уласнабеларускія словы, г. зн. словы, якія ўжываюцца толькі ў беларускай мове: абрус, світанне, сківіца, асілак, бадзёры, сачыць, вусень, кнігаўка, лявоніха, водгулле і інш.

Акрамя спрадвечна беларускіх, у лексіцы беларускай мовы існуюць таксама словы, запазычаныя з іншых моў, што з’яўляецца вынікам натуральных моўных кантактаў. Такім чынам, запазычаныя словы — гэта словы іншамоўнага паходжання: бальшавік, ураўненне (з рускай мовы), здрада, моц (з польскай), філасофія, біяграфія (з грэчаскай), радыус, інфляцыя (з лацінскай), шахта, вахта, шпіль (з нямецкай) і інш.

Запазычаныя словы пранікаюць у беларускую мову або прамым шляхам, г. зн. непасрэдна з іншай мовы, або ўскосным шляхам, г. зн праз якую-небудзь мову-пасрэдніцу (часцей за ўсё праз рускую мову). Словы з іншых моў пранікаюць у беларускую мову вусным (пры непасрэдных моўных кантактах носьбітаў розных моў) і пісьмовым (праз кнігі і пісьмы, сродкі масавай інфармацыі і афіцыйныя дакументы) шляхам.

Запазычаная лексіка звычайна захоўвае свае фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці, таму мы можам пазнаць, з якой мовы запазычана тое ці іншае слова. Так, напрыклад, пачатковыя гукі [а], [э] (аршын, эпас, эпоха), пачатковы [ф] (фаза, фантазія), спалучэнні зычных [кс], [ск], [пс], [мп] у сярэдзіне слова (эліпс, дыск, сімптом), прыстаўкі а-, анты-, архі-, контр-, пачатковыя часткі складаных слоў бія- (біё-), геа- (гео-), філа- (філо-), суфіксы -ад-, -ік- (-ык-), -іск- з’яўляюцца прыметай, што слова прыйшло да нас з грэчаскай мовы, спалучэнні [шт], [шп], [хт] (муштра, штаб) — з нямецкай, спалучэнні бю, пю, вю, фю (гравюра, бюлетэнь, капюшон, фюзеляж), канцавы націскны галосны (бюро, пано, кашнэ) — з французскай, а пачатковае дж (джынсы, джаз), канцавыя спалучэнні -інг / -ынг (брыфінг, спінінг), частка -мен (спартсмен, бізнесмен, джэнтльмен) — з англійскай.

Значную частку запазычаных слоў у беларускай мове складаюць інтэрнацыяналізмы  — словы, аднолькавыя ці блізкія па гучанні і значэнні, якія ўжываюцца не менш чым у трох няроднасных мовах: напрыклад, беларуск. тэатр, балг. театър, ням. das Theater, англ. theatre, ісп. teatro.

Для слоў-інтэрнацыяналізмаў характэрны прыстаўкі і часткі а-, анты-, архі-, аква-, археа-, аэра-, бія- (біё-), контр-, рэ-, тэле-, полі-, хрона- (храна-), фота-, інтэр- і некаторыя іншыя: алгарыфм, антыдэмакратыя, архіважны, антракт, археалогія, контратака, рэалізацыя, біялогія, паліклініка, фотаапарат, храналогія і г. д.

Найбольшая колькасць інтэрнацыянальных слоў сустракаецца сярод тэрмінаў, бо людзі адной або блізкай спецыяльнасці павінны без асаблівых складанасцей разумець адно аднаго.

Практыкаванне № 2

Раскрыйце сэнс запазычаных слоў. Пры неабходнасці карыстайцеся тлумачальным слоўнікам або слоўнікам іншамоўных слоў А. Булыкі (2005).

Менталітэт, дэ-факта, абітурыент, аншлаг, турнэ, анархія, брыфінг, вернісаж, жалюзі, эвалюцыя, фальсіфікацыя.

Практыкаванне № 3

Запішыце словы па-беларуску. Растлумачце напісанне галосных у запазычаных словах.

Аудитория, лауреат, аукцион, студент, антикварный, ателье, дефект, пьедестал, травма, диктатура, режиссёр, президиум, фехтование, автономия, сословие, одеколон, интермедия, диспетчер.

Практыкаванне № 4

Да запазычаных слоў з левага слупка падбярыце сінонімы з правага, запішыце парамі.

Практыкаванне № 5

Падбярыце і запішыце запазычаныя словы з прыведзенымі часткамі.

Контр-, анты-, дэз-, а-, рэ-.

Практыкаванне № 6

Знайдзіце памылкі ва ўжыванні запазычаных слоў.
Запішыце выпраўленыя сказы.
Растлумачце прычыну памылак.

1. Многія віды раслін і жывёл, арэол распаўсюджвання якіх скараціўся, знаходзяцца пад пагрозай знікнення.
2. Добрае веданне ўмоў жыцця сваіх герояў дазваляе пісьменніку выбіраць дэталі самыя каларыйныя і трапныя.
3. Завершана рэстарацыя помніка старажытнай архітэктуры.
4. Пасля заканчэння сустрэчы Васіль Зуёнак распісаўся аўтографам на кнігах.
5. Раман «На ростанях» з’яўляецца трылогіяй беларускага жыцця.

Практыкаванне № 7

Прачытайце тэкст, дайце яму загаловак.

У гісторыі ёсць свая «мова». Гэта «мова Зямлі», або геаграфічныя назвы, тапонімы (ад грэчаскіх слоў topos — месца і onoma / onyma — імя, назва). Здараецца так, што нават за адным толькі словам — назвай адпаведнага месца — стаяць надзвычай захапляльныя гістарычныя падзеі. Яны толькі да часу схаваны ад вачэй, як быццам тыя рэшткі старажытнага^с жытла, знайсці якія заўсёды марыць археолаг. Менавіта тапонімы часам даносяць да нас такія звесткі, якія не заўсёды дадуць найлепшыя^м археалагічныя знаходкі. Справа ў тым, што геаграфічныя імёны, асабліва старажытныя, уяўляюць сабой сабраны ў адно слова, зашыфраваны ў мінуўшчыне «тэкст». У гэтым тэксце ёсць тры роды інфармацыі. Інфармацыя першага роду — уласна лінгвістычная, якая дазваляе зразумець моўную прыналежнасць назвы і яе будову. Другая — інфармацыя энцыклапедычная, якая дае магчымасць зразумець падрабязнасці нараджэння слова, расказвае аб гістарычных і геаграфічных умовах яго першапачатковага^сл існавання. Інфармацыя трэцяга роду — сітуатыўная — апавядае пра адносіны тых, хто даваў імя, да аб’екта, яго назвы. Яна дапамагае даследчыку ўзнавіць сітуацыю, у якой носьбіты пэўнай мовы выбіралі слова для наймення адпаведнай мясцовасці ці аб’екта на ёй.

Назвы — гэта неад’емная частка нашай спадчыны^ф, своеасаблівы сімвал, у якім спалучаюцца гістарычныя здабыткі і светапогляд^с народа, гэта той таямнічы запіс, які апавядае нам пра мінулыя падзеі і здарэнні. Яны такі ж помнік нашай гісторыі, як і высечаныя з граніту манументы і абеліскі. Нездарма першыя айчынныя тапанімісты яшчэ ў ХІХ стагоддзі называлі геаграфічныя імёны «мовай Зямлі». Гэта метафарычнае абазначэнне ўпершыню выкарыстаў выдатны вучоны М. І. Надзеждзін, які ў адной са сваіх прац заўважыў: «Тапаніміка — гэта мова Зямлі, а Зямля ёсць кніга, дзе гісторыя чалавечая запісваецца ў геаграфічнай наменклатуры» (Паводле А. Рогалева).

Выпішыце з тэксту словы іншамоўнага паходжання, раскрыйце іх лексічныя значэнні. Пры неабходнасці карыстайцеся «Слоўнікам іншамоўных слоў» А. М. Булыкі (1999).
Па якіх прыметах вы вызначылі, што выпісаныя вамі словы запазычаны з іншых моў? Пры адказе на гэта пытанне  можаце карыстацца інфармацыяй, змешчанай у табліцы, што пададзена ніжэй.
 Прывядзіце прыклады беларускіх тапонімаў, якія «ўяўляюць сабой сабраны ў адно слова, зашыфраваны ў мінуўшчыне “тэкст”». Па магчымасці раскрыйце закадзіраваную ў гэтых геаграфічных назвах уласна лінгвістычную, энцыклапедычную і сітуатыўную інфармацыю. Можаце выкарыстаць прыведзены ніжэй абразок Ф. Янкоўскага «Гарывада».

Гарывада

У адной інфармацыі паведамлялі: «Людзі стагоддзямі жылі, хадзілі і не здагадваліся, што тут у нас пад нагамі цудоўнае паліва — нафта... »

Што з нафты цудоўнае паліва — праўда; што з нафты не толькі паліва — праўда; што толькі нядаўна сталі здабываць пад Рэчыцай нафту — праўда. Але наконт «хадзілі і не здагадваліся”»?.. А вёску назвалі — Гарывада! І не сёння, і не ўчора, і не летась, і не пазалетась...

Інфарматар не захацеў (не скажу: не ўмеў) пачуць назву вёскі Гары-вада (Ф. Янкоўскі).