Беларуская літаратура. 10 клас

Гісторыя жанру байкі бярэ пачатак у IV—V стагоддзях да нашай эры, калі жыў легендарны фрыгійскі раб-гарбун Эзоп, гаспадар якога Ксанф праславіўся мудрасцю за кошт кемлівасці свайго раба. Менавіта Эзопу прыпісваюць пачатак жанру байкі.

З часоў старажытнасці байка мае двухчастковую структуру: апавядальную частку і мараль. У сучасных байках мараль можа быць размешчана і ў фінале, і ў пачатку твора, але яна заўжды сфармулявана дасціпна, запамінальна і нагадвае прыказку або афарыстычнае выслоўе. Творы гэтага жанру традыцыйна маюць алегарычны, іншасказальны сэнс, у іх дзейнічаюць героі, якія надзелены чалавечымі рысамі: жывёлы, птушкі, расліны. Цікава, што за кожным персанажам байкі замацавана адна галоўная рыса, якая абумоўлівае выбар менавіта гэтага героя.

У французскай літаратуры самы вядомы байкапісец — Лафантэн, у нямецкай — Готхальд Эфраім Лесінг, ва ўкраінскай — Рыгор Скаварада, у рускай — Іван Крылоў..

Кандрата Крапіву нездарма называюць беларуcкім Эзопам. Яго байкі перажылі розныя часы (некаторым з іх цяпер ужо каля сотні гадоў), але засталіся актуальнымі і сёння. Пакуль будуць на свеце пыхліўцы, махляры, зайздроснікі, падхалімы, хабарнікі і прайдзісветы, жанр байкі будзе надзённы і запатрабаваны. 

Звернемся да байкі «Дзед і Баба» (1925). У пачатку яна нагадвае народную жартоўную песню: «Ехаў Дзедка на кірмаш, // З ім на возе — Баба». І толькі ў канцы твора становіцца зразумела, да чаго вядзе аўтар:

Ва ўстановах часам ёсць       
Вось такія ж «бабы»:              
Здэцца, й робяць яны штось,
Але справы — слабы.            

Ды такая не ўцячэ!                
Скажам ёй нарэшце:             
— Мо без вас было б лягчэй?
Паспрабуйце злезці!              

Зразумела, вастрыё сатыры тут накіравана супраць наменклатуршчыкаў першых гадоў савецкай улады, аматараў «цёплых месцаў», для якіх уласны спакой і дабрабыт былі важнейшыя за поспех агульнай справы.

Супрацоўнікаў арганізацый і прадпрыемстваў, якія свядома выконваюць свае абавязкі напаўсілы, называюць рэстрыкцыяністамі. Сучасныя паспяховыя кампаніі выяўляюць такіх людзей яшчэ на суразмоўі і не прымаюць на работу.

Баечны верш — верш з разнастопнымі радкамі, якія адпаведна маюць розную даўжыню.

Чаму не адразу можна пазнаць байку ў гэтым творы? Тэкст напісаны харэем, у ім крыжаваная рыфма, кароткі радок, выдзяляюцца строфы — гэта значыць, адсутнічае звыклы для чытача разнастопны баечны верш. Але паводле зместу і кампазіцыі можна сцвярджаць, што гэта, несумненна, байка, бо ў ёй, акрамя сюжэта, гумару, ёсць мараль, якая высмейвае самаўпэўненасць, некампетэнтнасць, нахабства бюракратаў, людзей, якія займаюць чужое месца. Баечны верш — верш з разнастопнымі радкамі, якія адпаведна маюць розную даўжыню.

У 2016 годзе газета «Звязда» правяла конкурс коміксаў паводле баек Кандрата Крапівы, прысвечаны 120-годдзю з дня нараджэння пісьменніка. Пераможцай стала мастачка Анастасія Скарко з коміксам «Дзед і Баба», які быў размешчаны ў часопісе «Вожык».

Байку «Саманадзейны конь» (1927) вылучае сярод іншых наяўнасць эпіграфа — народнай прыказкі «Вялікаму каню — вялікі хамут», што адразу «прывязвае» тэкст да народнай маралі, якая строга патрабуе ад чалавека сціпласці, рахманасці, рэалістычнага стаўлення да сваіх магчымасцей. У творы ж бачым адваротнае — павучальную гісторыю пра «мізэрнага Каня», які ганарліва выпінаецца пацягнуць воз за двух ламавікоў (ламавых коней):

Яно не ганьба хоць — сабе дабра жадаць,
Але ў Каня ўжо, як відаць,                           
Жаданне ў манію вялічча перайшло.         
I стаў ён скардзіцца на ўсё сяло:               
I «і-га-га!», і «і-го-го!» —                            
Хамут нібы не да яго.                                 

Камізм сітуацыі заключаны ў іранічным супастаўленні разгорнутага ў баечным тэксце эпіграфа і сюжэта самой байкі:

Пралезлі праз хамут канёвы персі (грудзі. — Аўт.) й ногі, I затрымаўся ён аж ледзь на жываце.                              А тут яшчэ пракляты воз                                                  I з месца не скрануць — як да зямлі прырос.                   I просіць у бядзе наш дурань дапамогі.

Застаецца дагэтуль злабадзённай і байка «Махальнік Іваноў» (1928). Магчыма, яна атрымалася настолькі рэалістычнай, бо аўтар і сам вадзіў салдат на стрэльбы, служачы інструктарам у войску. Але істотныя не столькі абставіны дзеяння, колькі галоўная думка твора: падхалімства агіднае часам нават для таго, да каго звернута.

Мастакоўскае абагульненне праявілася ў выбары максімальна распаўсюджанага прозвішча Іваноў і размоўнага слова «шэф», якое абазначае любога начальніка, кіраўніка. Вось як гэта абыграна ў маралі байкі:

У падхалімаў так вядзецца век-вяком!              Ці б’е начальства ў цэль, ці шле «за малаком», Ды знойдуцца заўсёды Івановы,                         Што памахаць яму гатовы.

Вострая сатыра тут скіравана супраць жадання выслужыцца, трымцення перад начальствам, самапрыніжэння, боязі, «каб чаго не выйшла».