Беларуская мова. 10 клас

Часціны мовы — гэта лексіка-граматычныя разрады, якія аб’ядноўваюць словы паводле семантычных, марфалагічных і сінтаксічных прымет. Семантычныя прыметы паказваюць абагульненае значэнне прадмета, дзеяння, якасці і г. д., марфалагічныя — граматычныя катэгорыі, уласцівыя слову, сінтаксічныя — ролю слова ў сказе. У залежнасці ад ступені самастойнасці, сістэмы граматычных катэгорый і форм, характэрных сінтаксічных функцый часціны мовы падзяляюцца на самастойныя і службовыя.

Самастойныя часціны мовы маюць пэўнае самастойнае значэнне, называюць прадметы, прыметы, дзеянні, колькасць або ўказваюць на іх і з’яўляюцца членамі сказа. Да самастойных часцін мовы адносяцца назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеннік, дзеяслоў (зменныя) і прыслоўе (нязменнае).

Службовыя часціны мовы — прыназоўнік, злучнік, часціца — не маюць самастойнага лексічнага значэння і не з’яўляюцца членамі сказа (але могуць уваходзіць у іх састаў).

Адметнае становішча ў сістэме часцін мовы займаюць выклічнікі. Яны не адносяцца ні да самастойных, ні да службовых часцін мовы, бо выражаюць пачуцці і волевыяўленні чалавека, не называючы іх.

Акрамя дзесяці названых традыцыйных часцін мовы, у акадэмічным мовазнаўстве выдзяляюцца яшчэ дзве: безасабова-прэдыкатыўныя і мадальныя словы. Безасабова-прэдыкатыўныя словы (словы катэгорыі стану) называюць стан прыроды ці чалавека і выступаюць у ролі выказніка ў безасабовых сказах: У лесе было хораша і ціха (I. Навуменка). Мадальныя словы перадаюць адносіны таго, хто гаворыць, да зместу выказвання. Яны не змяняюцца, звычайна выконваюць ролю побочных слоў: Свята, здавалася, было яшчэ наперадзе (Я. Сіпакоў).

У першым выданні «Беларускай граматыкі для школ» (1918) Б. Тарашкевіч, выкарыстаў наступныя тэрміны для абазначэння часцін мовы: імя, примета, число, займя, дзеяслоў, прыслоўе, приймя, злуч, кліч. Як відаць, толькі два з гэтых тэрмінаў (дзеяслоў, прыслоўе) захаваліся нязменна да нашага часу.

У 5-м выданні гэтай граматыкі тэрмін імя быў заменены на прадметнік (відавочна, калька з польск. rzeczownik), примета — на прыметнік (магчыма, па аналогіі з польск. przymlotnik, укр. прикметник), число — на лічэбнік, займя — на займеннік, злуч — на злучнік, кліч — на клічнік, уведзены рускі тэрмін прадлог для абазначэння прыназоўніка.

Пазней тэрмін прадметнік быў заменены на назоўнік (ад слова назова, якое шырока бытавала ў розных тэрміналогіях 1920-х гг.), прадлог у сувязі з гэтым быў заменены на прыназоўнік, клічнік — на выклічнік (каб пазбегнуць аманіміі форм: клічнік — знак прыпынку і назва часціны мовы), былі ўведзены тэрміны для абазначэння аддзеяслоўных форм — дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе (калькі з украінскіх адпаведнікаў) — і запазычана рускае слова часціцы (Паводле М. Баханькова).