Грамадазнаўства. 10 клас

Сацыяльны інстытут. Сацыяльныя інстытуты адлюстроўваюць інстытуцыянальную структуру грамадства – комплекс узаемазвязаных функцыянальных сфер грамадства, якія дзейнічаюць на базе сістэмы яго асноўных інстытутаў.

Польскі сацыёлаг ХХ ст. Ян Шчапаньскі пра сацыяльны інстытут: «Ва ўсіх групах, у якіх з’яўляюцца хаця б зародкі арганізацыі, выпрацоўваюцца пэўныя спосабы дзеяння ад імя групы як цэлага. Напрыклад, хтосьці прадстаўляе групу за яе межамі, вызначае адпаведны ўзор паводзінаў для членаў групы, прымае рашэнні ад імя цэлага і да т. п. Гэтыя спосабы дзеянняў вызначаны як безасабовыя, а значыць, яны павінны выконвацца незалежна ад асабістых рыс і інтарэсаў чалавека, які іх выконвае, заўсёды адным і тым жа чынам. Індывід, які выконвае гэтыя функцыі, мае падтрымку ўсёй групы або яе вырашальнай часткі. Спосабы выканання гэтых функцый вызначаны групай як цэлым, і індывіды павінны выконваць іх у адпаведнасці з гэтым вызначэннем. Гэта істотныя элементы любога сацыяльнага інстытута».

Падкрэсліце ў тэксце асноўныя элементы сацыяльнага інстытута паводле Я. Шчапаньскага. Абгрунтуйце, чаму сацыёлагі лічаць, што даследаванне сацыяльных інстытутаў – гэта цэнтральная задача сацыялогіі.

Працэс узнікнення і фарміравання сацыяльнага інстытута называецца інстытуцыяналізацыяй і праходзіць праз некалькі этапаў:

1) з’яўленне сацыяльнай патрэбы (яна прычына і сэнс існавання інстытута);

2) фарміраванне правіл (норм) і тэхналогіі задавальнення патрэбы;

3) замацаванне гэтых правіл і тэхналогіі праз іх агульнае прызнанне і прыняцце да дзеяння, устанаўленне санкцый за іх парушэнне;

4) стварэнне сістэмы статусаў і роляў усіх удзельнікаў дадзенага інстытута (размеркаванне правоў і абавязкаў).

Неабходна адрозніваць інстытуты як арганізацыі, у якіх упаўнаважаныя афіцыйныя асобы выконваюць грамадзянскія функцыі, і інстытуты як формы кадыфікацыі і рэгулявання грамадзянскіх стасункаў. Шэраг важных для ўзнаўлення грамадзянскіх стасункаў інстытутаў задаецца ў паўсядзённых сацыяльных і культурных практыках (маральныя ўзоры, звычаі, грамадзянская думка, сацыяльныя звычкі і інш.). Часам іх называюць простымі, або нефармальнымі інстытутамі. Рэалізацыя функцый такіх інстытутаў не патрабуе фармальнай арганізацыі і адбываецца як бы аўтаматычна, без знешняга ўмяшання, і да таго часу, пакуль яны карыстаюцца дастатковай грамадзянскай падтрымкай. Людзі, напрыклад, самі патрабуюць адзін ад аднаго прытрымлівацца звычаю гасціннасці, шанавання продкаў, павагі да старэйшых. Нефармальныя інстытуты з’яўляюцца важнай часткай паўсядзённай культуры грамадства.

Рэпутацыя: фармальны ці нефармальны інстытут?

У 2019 г. публікацыя здымка, зробленага ў 1984 г., ледзь не прывяла да адстаўкі губернатара штата Вірджынія Ральфа Нортэма.

Знайдзіце «лічбавыя сляды» гэтага скандалу, зрабіце вывады аб захаванні рэпутацыі ў Сеціве.

Дзейнасць фармальных інстытутаў заснавана на строгіх прадпісаннях (права, статут, службовыя інструкцыі) – гэта дзяржава, суд, армія, школа. Фармальныя інстытуты здзяйсняюць кіраўнічыя і кантрольныя функцыі на падставе строга вызначаных санкцый: заахвочванне ў выглядзе ўзнагарод, афіцыйных званняў або адміністрацыйнае спагнанне і крымінальнае пакаранне. Фармальныя інстытуты часцей за ўсё з’яўляюцца бюракратыямі, у якіх абавязкі чыноўнікаў абязлічаныя, а значыць, выконваюцца нібыта незалежна ад іх асабістых якасцей. Фармальныя інстытуты маюць велізарнае значэнне ў сучасных грамадствах, і іх роля ўзрастае.

Для выканання сваіх функцый інстытуты фарміруюць уласную структуру, якая прадстаўлена наступнымі элементамі:

1) сфера дзейнасці: сацыяльная патрэба, мэта і задачы інстытута;

2) суб’екты: статусы і ролі, каштоўнасці і ўзоры паводзінаў;

3) сродкі: сімвалічныя і ўтылітарныя рэсурсы інстытута (каштоўнасці, ідэалогія, матэрыяльныя сродкі).

На думку амерыканскага сацыёлага Роберта Мертана, функцыі сацыяльных інстытутаў можна прадставіць у выглядзе:

● відавочных функцый – рэгуляванне сацыяльных узаемадзеянняў; замацаванне і ўзнаўленне сацыяльных стасункаў; селекцыя і трансляцыя сацыяльнага вопыту; падтрыманне ўстойлівасці сацыяльнай сістэмы; інтэграцыя асобных інтарэсаў і рэсурсаў удзельнікаў інстытута; узаемадзеянне з іншымі інстытутамі;

● латэнтных функцый – пабочныя, незапланаваныя і непрадугледжаныя наступствы функцыянавання сацыяльных інстытутаў: канфлікты, міграцыі, тэхнагенныя катастрофы, злачыннасць і інш.

Для ўсебаковага разумення механізма дзеяння сацыяльнага інстытута важнае значэнне мае аналіз не толькі відавочных, але і латэнтных функцый. Часам інстытуты страчваюць здольнасць выконваць свае заяўленыя функцыі ці грамадства страчвае патрэбу ў іх дзейнасці, але яны працягваюць існаваць і растрачваць грамадзянскія рэсурсы. Гэта азначае, што пад выглядам грамадска карыснай дзейнасці інстытут абслугоўвае эгаістычныя інтарэсы асобных груп. Здараецца, што публічна заяўленыя мэты новых інстытутаў проста маскіруюць іх рэальныя мэты. Падобныя з’явы распаўсюджаны ў сістэме дзяржаўнага кіравання, палітычных інстытутах, з’яўляюцца крыніцай карупцыі, кумаўства, злоўжывання ўладай. Вывучэнне латэнтных функцый садзейнічае рацыяналізацыі сістэмы інстытутаў і эфектыўнаму грамадскаму кантролю іх дзейнасці.

Армія як сацыяльны інстытут

Запоўніце табліцу.

Дайце характарыстыку арміі як сацыяльнаму інстытуту. Стварыце ўласную падборку фотаздымкаў для ілюстрацыі адказу.