Беларуская мова. 10 клас

Словы беларускай мовы падзяляюцца на невытворныя (яны не ўтварыліся ад іншых слоў: мама, ліст, сонца) і вытворныя (утвораныя ад іншых слоў: мамін, ліставанне, сонечны). Словаўтварэнне мае справу толькі з вытворнымі словамі.

Вытворныя словы маюць утваральную аснову. Слова «аснова» ў гэтым тэрміне ўжываецца ўмоўна: утваральнай асновай могуць з’яўляцца слова , аснова , некалькі слоў , некалькі асноў , частка слова і цэлае слова , часткі слоў , літары   гукі    , што паслужылі для ўтварэння новага слова.

Новыя словы ўтвараюцца па пэўных правілах і мадэлях. Напрыклад, па мадэлі «назоўнік +   назоўнік са значэннем ‘асоба жаночага полу паводле роду дзейнасці’» ўтварыліся словы настаўніца і чараўніца:  +   +  ; па мадэлі дзеяслоў са значэннем ‘завяршыцъ дзеянне’» ўтварыліся словы адпрацаваць і адламаць:  ,  .

Пры ўтварэнні слоў выкарыстоўваюцца марфемы, якія называюцца словаўтваральнымі. Такія марфемы (прыстаўкі, суфіксы, постфіксы) далучаюцца да ўтваральнай асновы і ўтвараюць слова з новым значэннем: , ,  ,        .

Складанаскарочаныя словы (абрэвіятуры) могуць утварацца:
а) з частак слоў ці часткі слова і другога поўнага слова: леспрамгас (лясная прамысловая гаспадарка), медпрэпарат (медыцынскі прэпарат);
б) з пачатковых гукаў слоў: МАЗ (Мінскі аўтамабільны завод), НАН (Нацыянальная акадэмія навук);
в) з пачатковых літар слоў: МДЛУ (Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт), УП (унітарнае прадпрыемства);
г) з часткі першага слова і пачатковых гукаў наступных слоў або пачатковых гукаў першых слоў і часткі наступнага слова: БелАЭС (Беларуская атамная электрычная станцыя), ЭЛіМБел (Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі).

Кожная частка складанаскарочанага слова пішацца так, як бы яна пісалася ў поўным слове: медсястра (медыцынская сястра), гаркам (гарадскі камітэт), заапарк (заалагічны парк). У пачатку другой часткі захоўваюцца літары і, е, я, ю, апостраф перад імі не ставіцца: дзяржінспекцыя, Мінюст.

Складанаскарочаныя словы, якія абазначаюць назвы ўстаноў, арганізацый, часта пішуцца з вялікай літары: Нацбанк, Саўмін.

Словаўтваральныя нормы — гэта прынятыя ў грамадстве правілы ўтварэння слоў паводле пэўных словаўтваральных мадэлей.

У шматлікіх тэкстах сустракаюцца індывідуальна-аўтарскія наватворы, ці аказіяналізмы, аказіянальныя словы, якія ўтвараюцца па вядомых у мове словаўтваральных мадэлях:   .

Індывідуальна-аўтарскія наватворы — гэта словы, якія ствараюцца і ўжываюцца носьбітамі мовы, у тым ліку пісьменнікамі, грамадскімі дзеячамі, вучонымі, з пэўнымі стылістычнымі мэтамі. Аказіяналізмы не зафіксаваны ў слоўніках сучаснай беларускай мовы, але іх нельга разглядаць як прыклад парушэння словаўтваральных норм.