Беларуская літаратура. 10 клас

З ХІІІ стагоддзя народных «іграцоў », «плясуноў», «гудцоў» усё часцей пачынаюць называць скамарохамі. Часта слова «скамарох» сустракалася ў дзелавых дакументах XVI—XVII стагоддзяў. Гэтыя запісы змяшчалі інфармацыю пра матэрыяльны стан (скамарохі былі абавязаны плаціць падаткі), характар жыцця (аседлыя або вандроўныя), асаблівасці дзейнасці (музыкі, штукары, жанглёры або важатыя вучоных мядзведзяў), але не давалі звестак пра слоўнае мастацтва артыстаў. Толькі ў ХІХ стагоддзі, калі сама традыцыя скамароства пачала знікаць, былі апісаны гульні, якія ў аснове мелі скамарохаў пачатак («Жаніцьба Цярэшкі», «Каза», «Юр’еўскі абрад пастухоў»).

Самая ранняя згадка пра народныя тэатралізаваныя прадстаўленні на тэрыторыі сучаснай Беларусі адносіцца да ХІІ стагоддзя і належыць Кірылу Тураўскаму, які рашуча іх асуджаў.

Беларуская драматургія ўзнікла ва ўзаемадзеянні кніжнай і фальклорнай традыцый. У 1569 годзе ў сувязі з распаўсюджваннем пратэстантызму на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага пачалася дзейнасць ордэна езуітаў. Адным з яе аспектаў было адкрыццё агульнадаступных школ і калегій. Курс адукацыі ў школах прадугледжваў практычнае засваенне рыторыкі. Дзеля фарміравання навыкаў дэкламацыі і духоўнага выхавання пры школах ствараліся тэатры, дзе вучні пад кіраўніцтвам ментараў¹ ладзілі пастаноўкі. Школьны тэатр быў не забавай, а адной з вучэбных дысцыплін.

Звычайна прадстаўленні адбываліся ў пачатку і ў канцы навучальнага года, а таксама на рэлігійныя святы, і, зразумела, іх змест быў адпаведны. Удзел у спектаклях заахвочваў юных акцёраў да вучобы, а ў іх равеснікаў выклікаў зайздрасць і жаданне далучыцца да шчасліўчыкаў, якія дэкламавалі доўгія лацінскія дыялогі ў прысутнасці бацькоў і дзяржаўных асоб. Прадстаўленні збіралі вялікую колькасць гледачоў розных веравызнанняў, і для пераважнай большасці прысутных гэта была першая сустрэча з тэатрам. 

Першае ўпамінанне пра школьнае тэатральнае прадстаўленне, наладжанае ў Віленскай калегіі, датуецца 1570 годам. І хоць назва спектакля не захавалася, гэта была важная вяха ў развіцці драматургіі.

Прадстаўленні ладзіліся па пэўнай схеме, мелі абавязковыя кампаненты: прысвячэнне, пралог, тры (радзей пяць) акты, эпілог і оду.

Пралог — уступ у мастацкім творы, які знаёміць чытача (гледача) з падзеямі, што папярэднічалі асноўнаму дзеянню.

Але тэатральныя гледачы, відаць, з самага пачатку сутыкнуліся з шэрагам псіхалагічных цяжкасцей, бо аб’ёмны лацінамоўны тэкст слухаць было даволі складана.

А купцы, шляхта, мясцовыя жыхары часам увогуле прымалі сцэны са  cпектакля за рэальнасць.

Быў выпадак, калі падчас спектакля адзін шляхціц пачаў прапаноўваць грошы герою, які па сцэнарыі не мог сплаціць пазыку. Калі шляхціцу растлумачылі, што дзеянне адбываецца не ў сапраўднасці, ён усё роўна аддаў акцёру грошы.

Каб падрыхтаваць гледачоў да дзеяння, у п’есу ўводзіліся разгорнутыя антыпралогі і пралогі. У перапынках паміж дзеямі маглі разыгрывацца невялікія гумарыстычныя або сатырычныя сцэнкі. Паступова ўстаўныя часткі пачалі пашырацца, у іх з’явіліся новыя героі — так нарадзіліся інтэрмедыі. 

Інтэрмедыя — невялікая камічная сцэнка бытавога або сацыяльнага зместу, што разыгрываецца паміж актамі асноўнай п’есы. Частка інтэр- азначае ‘паміж’.

У інтэрмедый былі і іншыя задачы: утрымаць гледача ва ўмоўнай атмасферы тэатральнай гульні, падмацаваць ілюзію сапраўднасці дзеянняў на сцэне, даць адпачыць ад манатоннай лацінскай мовы і складанага сюжэта. Інтэрмедыі, як правіла, ствараліся не настаўнікамі, а вучнямі старэйшых курсаў. Часта студэнты ўносілі ў сцэнкі элементы народнай гаворкі, уводзілі сучасных персанажаў-суайчыннікаў («Селянін і студэнт», «Селянін і вучань-уцякач», «Літарат, селянін і Самахвальскі», «Чорт Асмалейка», «Селянін у касцёле»). Напрыклад, інтэрмедыі «Селянін і студэнт», «Селянін і вучань-уцякач» мелі гумарыстычны змест, нечаканую развязку і паказвалі перавагу простага кемлівага селяніна, які першапачаткова выступаў аб’ектам пародыі, над пыхлівымі, ганарлівымі прадстаўнікамі адукаванай эліты. Персанажы інтэрмедый размаўлялі на мовах сваіх сацыяльных груп. Але селянін, які нібыта не разумеў па-польску і па-лацінску, як высвятляецца з дзеяння, добра арыентаваўся ў сэнсе сказанага, нават у выпадку чаго мог падрабіць голас і пачаць гаварыць, напрыклад, як настаўнік («Селянін і вучань-уцякач»). Селянін быў здольны абхітрыць не толькі студэнта, але і чараўніка, вучонага літаратара («Літарат, селянін і Самахвальскі», «Чорт Асмалейка», «Селянін у касцёле»). Хоць просты чалавек і паказваўся ў карыкатурным выглядзе, але яму былі ўласцівы кемлівасць, разважлівасць і шчырасць.

Паступова са сцэн езуіцкіх і каталіцкіх тэатраў пачала знікаць беларуская і польская інтэрмедыя. Але на яе аснове зараджалася камедыя, якая выконвалася не ў прамежках паміж дзеямі драмы, а асобна, часам нават на наступны дзень.

Адметным выступаў галоўны герой у інтэрмедыях, якія ставіліся на праваслаўнай і ўніяцкай школьнай сцэне. Селянін паказваўся стваральнікам зямных даброт, роўным са шляхтай, выклікаў у гледачоў сімпатыю.

У часы барока папулярным стаў лялечны тэатр (батлейка). Можна толькі меркаваць, якім было батлейкавае прадстаўленне ў XVII і XVIII стагоддзях, бо запісы батлейкавых тэкстаў сталі рабіцца пазней.

Узнікненне батлейкі звязана са  святкаваннем Нараджэння Хрыстова і Хрышчэння, калі вандроўныя манахі, вучні
семінарый ладзілі ў вёсках і мястэчках тэатралізаваныя прадстаўленні. У XVIII стагоддзі выканаўцамі батлейкі сталі сяляне і рамеснікі. Спектаклі ладзіліся ў драўлянай аднапавярховай або двухпавярховай скрыні (батлейцы) са статычнымі або рухомымі лялькамі. Іх дзеянні суправаджаліся вершаванымі дыялогамі, песнямі. Першапачаткова батлейкавы тэатр меў выключна рэлігійны характар. У яго прадстаўленнях, прымеркаваных да калядных свят, паказваліся біблейскія сцэны. Асноўная частка, якая была запазычана ў заходнееўрапейскага тэатра, раскрывала евангельскі сюжэт пра нараджэнне Хрыста, забойства немаўлят царом Ірадам і ўцёкі Святога сямейства ў Егіпет.

З прыходам у батлейку свецкіх лялькаводаў рэпертуар дэмакратызаваўся — і рэлігійным па змесце застаўся толькі пралог. Разам з драмай у батлейкавых прадстаўленнях паказваліся народна-камедыйныя сцэны (напрыклад, «Мацей і доктар-шарлатан»). Як і ў школьных, у батлейкавых інтэрмедыях персанажамі былі сяляне, казакі, карчмары-яўрэі. Сюжэты для іх артысты бралі з рэальнага жыцця. Услед за імі звычайна ішла драма «Цар Ірад», у якой ужо выразна прасочваліся народна-фальклорныя элементы, а сюжэт настолькі наблізіўся да рэальнасці, што дадаліся новыя персанажы — жаўнеры, цівуны, жандары, Смерць, якая шукае Ірада. Паступова Ірад ператварыўся ў пана, а станоўчыя персанажы — у сялян і рамеснікаў. Такім чынам народ увасобіў свае спадзяванні на справядлівасць і помсту. У драме сцвярджалася думка аб роўнасці людзей, іх праве на абарону свайго жыцця і годнасці.

У кінафільме рэжысёра Валерыя Рубінчыка «Дзікае паляванне караля Стаха» (1979) па аповесці Уладзіміра Караткевіча ёсць сцэна, дзе разыгрываецца батлеечнае прадстаўленне.

_______________________________

¹Ме´нтар — дарадчык, кансультант, часта — настаўнік.