Беларуская літаратура. 10 клас

«Прамова Мялешкі» — сатырычная пародыя на афіцыйны жанр сеймавай прамовы, які выкарыстоўваўся на пасяджэннях урада Рэчы Паспалітай. Невядомы аўтар для праўдападабенства сітуацыі выкарыстаў імя гістарычнай асобы — Івана Мялешкі — мазырскага падкаморыя¹ і кашталяна² смаленскага, але зрабіў гэта, хутчэй за ўсё, пасля яго смерці (1622). Разам з тым магчыма, што гэта рэальная прамова самога Мялешкі на сейме 1589 года,
толькі літаратурна апрацаваная.

Аўтар супаставіў час кіравання Жыгімонта І з праўленнем Жыгімонта ІІІ (Сігізмунда ІІІ Вазы) і паказаў, што за колішнім каралём было намнога лепш, як за сённяшнім: «Адзін толькі Жыгімонт Першы — салодкая памяць яго! <...> I значна лепей пры ім нашым жылося, хоць і не хадзілі ў дарагіх світах». Вялікае Княства Літоўскае ў часы Жыгімонта Старога было самастойнай дзяржавай: менавіта тады ўбачылі свет кнігі Францыска Скарыны, паэма «Песня пра зубра» Міколы Гусоўскага, быў прыняты першы Статут Вялікага Княства Літоўскага. Зусім іншая справа — гады праўлення Жыгімонта ІІІ, у прысутнасці якога нібыта і была сказана прамова: «...што старыя нашы князі сабралі — тое ўсё немцам раздалі нашыя гаспадары!»

У тэксце актыўна выкарыстоўваецца жывая гутарковая мова, можна сустрэць прыказкі, прымаўкі. Сам Мялешка паказаны іранічна — як чалавек старамодны, які трымаецца за ўсё старасвецкае. Вось як ён, напрыклад, ставіцца да навамодных рэчаў: «I тое на свеце дуроцце — гадзіннікі! <...> Добры наш гадзіннік — певень, бо няхібна апоўначы кукарэкае». Такая наіўнасць прамоўцы ў адлюстраванні і характарыстыцы звычаяў сучаснага яму шляхецкага асяроддзя пададзена невыпадкова: праз гэта крытыкавалася распаўсюджванне чужароднай культуры, падкрэслівалася перавага айчыннага перад іншаземным. «Прамова Мялешкі» хоць і прасякнута гумарам, але надзвычай патрыятычная паводле ідэі.

«Ліст да Абуховіча» быў створаны, як пазначана ў тэксце, 6 ліпеня 1656 года і падпісаны імем Цыпрыяна Камунякі. Ліст звернуты да рэальнай гістарычнай асобы — былога смаленскага ваяводы Піліпа Абуховіча. Той абвінавачваўся ў здрадзе інтарэсам Рэчы Паспалітай праз добраахвотную капітуляцыю даручанага яму гарнізона перад маскоўскім ваяводам Міхаілам Шэіным. Аўтар падтрымліваў распаўсюджаную версію здрады і дакараў адрасата ліста. Твор напісаны вельмі эмацыянальнай мовай, аўтар падкрэслівае ганебнае становішча здрадніка: «Лепей было, пане Піліпе, сядзець табе ў Ліпе. Укачаўся ўвесь у вялікую славу, як свіння ў бруд, горай тое сталася, чым хтось упадзе ў новым кажуху ў густое балота, у злым разуменні, у абгаворах людскіх і ў сораме сядзіць, як дзяцел у дупле».

Менавіта выкарыстанне элементаў размоўнай лексікі, трапных выразаў, дасціпнага гумару, іроніі, народнай вобразнасці, фразеалогіі яднае гэтыя два вострыя публіцыстычныя тэксты. У XVII стагоддзі гэта, несумненна, забяспечвала моцнае ўздзеянне твораў на чытачоў або слухачоў, фарміравала ў іх пэўную грамадскую пазіцыю ў адносінах да важных дзяржаўных, палітычных пытанняў.

_______________

¹Падкамо´рый — супрацоўнік судовых органаў, якія займаюцца зямельнымі пытаннямі.
² Кашталя´н — адміністратар замка і прылеглых тэрыторый.