§ 4–1. Рэлігія у краінах Старажытнага Усходу
3. Рэлігіі Старажытнай Індыі і Старажытнага Кітая
З сярэдзіны II тыс. да н. э. у Паўночнай Індыі ўсё шырэй рассяляліся плямёны арыяў, якія размаўлялі на мовах індаеўрапейскай сям'і, да якой адносяцца і славянскія мовы. Рэлігію арыяў называюць «рэлігіяй Ведаў» па назве іх свяшчэнных тэкстаў (Рыгведы, Яджурведы, Самаведы — зборнікі гімнаў багам і ахвярных песнапенняў, Атхарваведы — зборнік замоў і загавораў).
Арыі былі політэістамі, аднак у іх захоўваліся і больш раннія ўяўленні, пакланенне жывёлам, раслінам, з'явам прыроды. У Ведах можна знайсці згадкі пра мноства багоў. Самым шанаваным бажаством быў Індра — бог навальніцы, дажджу, малады цар багоў. Апісана, як ён атрымаў перамогу над велізарным змеем Утрытрам, які ўвасабляў першапачатковы хаос, і зрабіў магчымым працвітанне людзей. Іншыя багі былі звязаны з прыродай і стыхійнымі з'явамі: Сур’я — бог Сонца, Прытхыві — багіня Зямлі, Агні — бог Агню, Ушас — багіня Світання. Веды ўтрымліваюць мноства міфаў пра стварэнне свету, адносіны паміж багамі і ўшанаванне божастваў людзьмі.
Галоўным рэлігійным дзеяннем для арыяў быў рытуал ахвярапрынашэння. Паколькі яны былі качавым народам, ён здзяйсняўся пад адкрытым небам на спецыяльна абраных пляцоўках. Рытуалы праводзілі жрацы — брахманы. У адпаведнасці з уяўленнямі арыяў усё грамадства было падзелена на 4 варны: брахманаў, кшатрыяў, вайш’яў і шудраў. На аснове варнаў паступова пачалі фарміравацца касты — групы, выдзеленыя па прафесійным і сацыяльным прынцыпе. Нарадзіўшыся ў адной з варнаў або кастаў, людзі не маглі перайсці ў іншую.
Каля VI ст. да н. э. у Індыі пачаў фарміравацца будызм. Заснавальніка гэтага вучэння празвалі Будай (абуджаным), таму што ён сцвярджаў, што спасціг шлях, які дапаможа чалавеку атрымаць выратаванне. Буда казаў, што сутнасць зямнога жыцця — пакуты, спароджаныя нерэалізаванымі жаданнямі. Шлях выратавання — пазбаўленне ад жаданняў і выхад душы з сансары — кола перараджэнняў — у нірвану — стан супакою і растварэння ў навакольным свеце. Па законе кармы (адплаты за ўчынкі, здзейсненыя пры жыцці) можна перарадзіцца альбо ў вышэйшую істоту (нават у бажаство), альбо ў ніжэйшую (напрыклад, у жывёлу).
З пункту гледжання Буды ўсе людзі роўныя незалежна ад прыналежнасці да кастаў або варнаў. Гэта спрыяла папулярнасці яго ідэй, а ў сучасным свеце робіць будызм сусветнай рэлігіяй, да якой далучаюцца прадстаўнікі розных нацыянальнасцей без уліку сацыяльнага становішча.
У Старажытным Кітаі ў V ст. да н. э. пачалі складвацца дзве рэлігійныя плыні, у якіх вялікую ролю адыгрывала філасофскае асэнсаванне навакольнага свету: даасізм и канфуцыянства. У гісторыі Кітая гэта быў перыяд крызісу ў палітычным жыцці і грамадскай маралі. Заснавальнікам даасізму лічыцца Лао-Цзы, але верагодна, што гэта не гістарычная асоба, а легендарная постаць. Даасісты лічаць, што ў свеце пануе неспазнавальнае для чалавека дао. Таму людзям трэба не змяняць свет ці змагацца з ім, а назіраць, як ён уладкаваны, і жыць у гармоніі з ім. Так чалавек дасягае дасканаласці, раствараецца ў дао, даосы казалі, што гэтым ён дасягае неўміручасці.
Заснавальнік канфуцыянства — Кун-Цзы (Канфуцый) — быў чыноўнікам і сцвярджаў, што зло паходзіць ад няправільнай арганізацыі кіравання грамадствам, ад таго, што людзі забыліся на старажытныя традыцыі. На думку Канфуцыя, краіна павінна будавацца як сям'я з кіраўніком-бацькам і дзецьмі-падданымі. Для дасягнення парадку ў краіне ён патрабаваў правільнага выканання рытуалаў прадстаўнікамі розных сацыяльных груп Кітая. Паводле Канфуцыя, кожны чалавек павінен свядома і самастойна выконваць свае задачы. Гэта датычыцца і імператара, і кожнага чыноўніка: «Навошта, кіруючы дзяржавай, забіваць людзей? Калі вы будзеце імкнуцца да дабра, то і народ будзе добрым». Канфуцый бычыў мэтай выхаванне «высакароднага мужа» — памочніка і дарадцы для імператара, які змог бы дзякуючы сваім ведам спрыяць правільнаму і сумленнаму кіраванню краінай. Для гэтага ён адкрыў уласную школу для маладых людзей. Канфуцыянства з цягам часу стала афіцыйнай ідэалогіяй кітайскага дзяржавы.
На аснове канфуцыянства і даасізму ў Кітаі і ў суседніх краінах сфарміраваліся ўяўленні пра ўладкаванне свету. Існавалі агульныя прынцыпы светапогляду, якія аб’ядноўвалі ўсе кітайскія філасофскія і рэлігійныя напрамкі. Вышэйшым бажаством лічылася Неба, абстрактнае і аддаленае ад людзей. Імператары нават насілі тытул «сын Неба», чым падкрэслівалася іх боскае паходжанне. Верылі, што Неба дае імператарам Мандат на атрыманне ўлады, але калі «сын Неба» кіраваў няправільна і краіна прыходзіла ў заняпад, то людзі маглі паўстаць, і гэта значыла, што Неба забрала свой Мандат, а значыць і сваю апеку.
У Кітаі асабліва шанавалі продкаў. Кожная сям'я будавала свой храм у іх гонар: у багатых сем'ях гэта былі асобныя будынкі, у бедных — хаця б невялікі кут у пакоі. У Кітаі нярэдка абагаўлялі выбітных людзей (напрыклад, такіх як Канфуцый), у іх гонар будавалі храмы.