Сусветная гісторыя ад старажытных часоў да канца XVIII ст. 10 клас

Імклівы рост насельніцтва вёў не толькі да змен у працоўнай дзейнасці. Узнікла сацыяльная структура: людзі пачалі адрознівацца па становішчы ў грамадстве і па ступені багацця. Сфарміраваліся групы, прадстаўнікі якіх выконвалі новыя важныя функцыі. Так, прафесійныя воіны цяпер абаранялі насельніцтва ад нападаў суседніх плямёнаў. Улікам прадуктовых запасаў займаліся спецыяльна падрыхтаваныя адукаваныя людзі — ​пісцы. Пакланенне багам ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам шматлікіх жрацоў. Структура грамадства значна ўскладнілася.

Падзел працы з вылучэннем рамяства і гандлю, павелічэнне колькасці не занятага ў сельскай гаспадарцы насельніцтва, змены ў сацыяльнай структуры грамадства прывялі да з’яўлення вялікіх паселішчаў. Яны сталі рамеснымі і гандлёвымі цэнтрамі. Для абароны ад ворагаў вакол іх пачалі ставіць абарончыя сцены. Паселішчы станавіліся цэнтрамі кіравання ўсёй вялікай акругай. Тут узводзілі храмы і іншыя грамадскія будынкі. Так з буйны`х паселішчаў сфарміраваліся гарады. Іх узнікненне было прынцыпова новай з’явай у развіцці чалавецтва і значным крокам на шляху да ўтварэння дзяржавы. Першай стадыяй фарміравання дзяржаўных аб’яднанняў сталі гарады-­дзяржавы (вялікія гарады з земляробчай акругай, якая іх карміла).

Першыя гарады ў гісторыі чалавецтва ўзніклі на мяжы IV–III тысячагоддзяў да н. э. у паўднёвай частцы Месапатаміі, у далінах ніжняга цячэння Тыгра і Еўфрата. Іх заснавальнікамі былі шумеры. Шумерскія гарады, сярод якіх найбольш вядомыя Ур, Урук, Лагаш, Кіш, будаваліся вакол храмавых комплексаў. Першыя ўмацаваныя гарады ўражвалі ўяўленне людзей. Горад стаў цэнтрам назапашвання грамадскіх багаццяў. Шумеры дасягнулі поспеху ў многіх рамёствах. Яны актыўна гандлявалі, у тым ліку каб прывозіць металы, якіх не было на іх радзіме. Гарады-­дзяржавы шумераў пастаянна ваявалі, імкнуліся павялічыць тэрыторыю, умацаваць сваю палітычную ўладу ў рэгіёне. Найбольш магутныя з іх захоплівалі суседзяў, утвараючы вялікія, але нетрывалыя дзяржаўныя аб’яднанні.

Рэшткі зікурата (культавай пабудовы), што захаваліся ва Уры, даюць уяўленне пра памеры і характар выдатных збудаванняў у шумерскіх гарадах. Зікурат складаўся з трох узнятых адна над адной вежаў, якія ўтваралі тэрасы, злучаныя лесвіцамі. Вежы былі рознага колеру: ніжняя — ​чорная, абмазаная бітумам, сярэдняя — ​чырвоная, колеру абпаленай цэглы, верхняя — ​белая. Над апошняй вежай узвышалася «жыллё бога» — ​надбудова з глазураванай цэглы, дзе праходзілі рытуальныя цырымоніі і вяліся астранамічныя назіранні. Зікураты будаваліся ва ўсіх месапатамскіх гарадах.

Ва ўрадлівай даліне Ніла, дзе для асушэння балот і абслугоўвання сістэм арашэння патрабаваліся вялікія намаганні, умовы для ўзнікнення і развіцця гарадоў склаліся амаль у той жа час, што і ў Месапатаміі.

У Старажытным Егіпце першыя гарады-­дзяржавы (номы) узнікалі гэтак жа, як у Месапатаміі, — ​вакол храмаў. Іх правіцелі часта паходзілі з асяроддзя жрацоў. Аднак на берагах Ніла барацьба паміж номамі была значна больш інтэнсіўнай. Але вельмі хутка ўвесь Егіпет быў аб’яднаны пад уладай фараонаў. Гэта садзейнічала стварэнню адзінай агульнадзяржаўнай ірыгацыйнай сістэмы. Самыя знакамітыя старажытнаегіпецкія гарады — ​Мемфіс, Фівы, Ахетатон — ​былі маляўніча спланаваны: з геаметрычна правільнай сеткай вуліц і выразнымі гарадскімі цэнтрамі, якія ўключалі палацавыя і храмавыя комплексы.

Будаўніцтва гарадоў у Егіпце і Месапатаміі запатрабавала развіцця архітэктурных навыкаў. Тут упершыню ў гісторыі чалавецтва былі вырашаны галоўныя мастацкія праблемы: архітэктурных прапорцый, манументальнасці, надання велічы грамадскім будынкам, урэшце, стварэння ансамбляў (якія ўключалі ў сябе творы архітэктуры, скульптуры і жывапісу). Як «цуды свету» дагэтуль успрымаюць «вісячыя сады» ў Вавілоне (пра якія засталіся толькі ўспаміны) і старажытнаегіпецкія піраміды. Захаваліся рэшткі старажытных храмаў, якія ўражваюць сваёй веліччу пры максімальнай лаканічнасці архітэктурных формаў.

У час археалагічных раскопак былі адкрыты галоўныя гарады Інд­скай цывілізацыі, якія адносяцца да сярэдзіны III тысячагоддзя да н. э. Яны ўзніклі ў даліне ракі Інд у Паў­ночна-­Заходняй Індыі. Гарады мелі правільную планіроўку: у іх знаходзіліся цытадэль і жылыя раёны, падзеленыя вуліцамі на кварталы. Буйнейшымі цэнтрамі старажытнаіндскай дзяржавы былі гарады Махенджа-­Дара і Харапа. Там былі сістэма водазабеспячэння і ка­на­лі­зацыя. Людзі жылі ў адна-, двух- і трохпавярховых дамах. Знаходкі сведчаць пра складаную сістэму грамадскіх адносін. Было развіта рамяство, гандлёвыя сувязі злучалі раён басейна Інда з Шумерам, з Сярэдняй Азіяй, з усім паўвостравам Індастан. Аднак невядома, ці была Індская цывілізацыя адзінай дзяржавай, ці кангламератам (аб’яднаннем) гарадоў-­дзяржаў.

У Кітаі найстаражытнейшыя гарады з’явіліся ў даліне Хуанхэ ў пачатку II тысячагоддзя да н. э. На берагах гэтай ракі і яе прытокаў узніклі сталіцы першых дзяржаўных утварэнняў, якія пастаянна ваявалі і перыядычна аб’ядноўваліся пад уладай мацнейшага. Яны былі заснаваны ў зоне арашальнага земляробства адносна блізка адзін ад аднаго, каб была магчымасць кантраляваць сельскую гаспадарку на прылеглых тэрыторыях.