§ 33. Антагенез жывёл. Эмбрыянальнае развіццё арганізмаў
*Узаемны ўплыў частак зародка
Вынік развіцця арганізма з зіготы вызначаецца спадчыннай інфармацыяй у наборы храмасом дадзенага арганізма. Усе клеткі зародка развіваюцца з адной зыходнай клеткі — зіготы, такім чынам, маюць аднолькавы набор храмасом і генетычную інфармацыю. Аднак у розных зародкавых лістках з клетак фарміруюцца розныя тканкі і органы. Такім чынам, у ходзе развіцця пры пастаянным наборы храмасом у розных клетках праяўляюць актыўнасць розныя групы храмасом, і іх актыўнасць змяняецца ў залежнасці ад навакольных фактараў.
Для даследавання гэтага працэсу быў праведзены дослед па перасадцы ядра з клеткі скуры жабы ў неаплодненае яйка, у якім папярэдне было разбурана ўласнае ядро. Спецыяльным уколам мікрапіпеткай яйцаклетка стымулявалася да развіцця. З яйцаклеткі з перасаджаным дыплоідным ядром развіліся звычайная бластула, гаструла і далей апалонік. Вынік эксперымента даказвае, што пастаянства набору храмасом захоўваецца ва ўсіх клетках, а іх функцыянаванне ў працэсе развіцця з’яўляецца вынікам дзеяння пэўных фактараў.
Спецыфічнасць клетак зародка выяўляецца не адразу, а на пэўным этапе эмбрыягенезу. Вызначана, што на стадыі 4—16 бластамераў (у розных відаў па-рознаму) кожная клетка можа развіцца ў звычайны арганізм, г. зн. здольная да поліэмбрыяніі. Далей гэта здольнасць паступова губляецца. У труса яна захоўваецца на стадыі да 4 бластамераў, у трытона — да 16, у чалавека — да 4, радзей да 6 бластамераў, што пацвярджаецца нараджэннем 4, рэдка 6 аднаяйцавых блізнят. Далей бластамеры губляюць гэту ўласцівасць і дыферэнцыруюцца. Рэгуляцыя дзейнасці храмасом адбываецца на малекулярным узроўні за кошт рэгулятарных бялкоў. З цытаплазмы ў ядро паступаюць спецыфічныя рэчывы — гармоны, якія дзейнічаюць на рэгулятарныя бялкі і тым самым актывізуюць ці заглушаюць актыўнасць адпаведных храмасом. У працэсе развіцця спецыялізацыя клетак з’яўляецца вынікам узаемадзеяння ядра і цытаплазмы, а таксама дзеяння фактараў знешняга асяроддзя.
Рэчывы ці група клетак, якія стымулююць развіццё органаў і тканак зародка, называюцца індуктарамі ці арганізатарамі, а з’ява стымуляцыі — эмбрыянальнай індукцыяй.
Так, арганізатарамі, якія накіроўваюць развіццё нервовай трубкі, з’яўляюцца клеткі мезадэрмы і хорды. Яны вылучаюць спецыяльныя рэчывы, якія дзейнічаюць на эктадэрму і стымулююць развіццё нервовай трубкі. Калі частку эктадэрмы на стадыі ранняй гаструлы перасадзіць з верхняй спінной часткі ўніз на брушны бок, то з яе разаўецца скура жывата. Калі ж, наадварот, перасадзіць ніжнюю частку эктадэрмы на верхні бок, то з яе разаўецца нервовая пласцінка. Эксперыменты па перасадцы розных частак зародка дазволілі вызначыць ролю кожнай часткі ў эмбрыянальнай індукцыі.
Паўторым галоўнае. Антагенез жывёл уключае два этапы развіцця: эмбрыянальны і постэмбрыянальны. На эмбрыянальным этапе вылучаюць тры стадыі: драбленне, гаструляцыя, гіста- і арганагенез. Драбленне завяршаецца ўтварэннем аднаслойнага зародка — бластулы. Сценка бластулы — бластадэрма — акружае першасную поласць цела (бластацэль). У выніку гаструляцыі ўтвараецца двухслаёвы або трохслаёвы зародак — гаструла. Вонкавы зародкавы лісток называецца эктадэрмай, унутраны — энтадэрмай, паміж імі знаходзіцца мезадэрма. Гаструла ў трохслаёвых жывёл мае першасны рот — бластапор, поласць першаснай кішкі — гастрацэль і другасную поласць цела — цэлом. Пачатковым працэсам, які працякае пры гіста- і арганагенезе, з’яўляецца нейруляцыя — утварэнне нейрулы. Нейрула — стадыя зародка з комплексам восевых органаў (нервовая трубка, хорда, стрававальная трубка), у якой актыўна адбываецца фарміраванне ўсіх астатніх тканак і органаў з зародкавых лісткоў. Спецыялізацыя клетак зародка з’яўляецца вынікам узаемадзеяння ядра і цытаплазмы, а таксама дзеяння фактараў навакольнага асяроддзя, г. зн. эмбрыянальнай індукцыі.