Біялогія. 10 клас

У клетках тканак жывёл пад дзеяннем кіслароду і ферментаў працякаюць рэакцыі, у выніку якіх утвараюцца канчатковыя прадукты абмену, не патрэбныя арганізму, якія часам аказваюць на яго таксічнае дзеянне. Для іх выдалення з арганізма патрабуецца выдзяляльная сістэма. У кішачнаполасцевых няма спецыяльных органаў выдзялення, а прадукты абмену ў іх выдаляюцца шляхам дыфузіі праз усю паверхню цела.

Упершыню спецыяльныя органы выдзялення — протанефрыдыі з’яўляюцца ў плоскіх чарвей. Яны ўяўляюць сабой разгалінаваныя канальчыкі, на ўнутраных канцах якіх знаходзяцца зорчатыя клеткі. Вонкі протанефрыдыі адкрываюцца выдзяляльнымі порамі. У круглых чарвей яны замяняюцца скурнымі залозамі з доўгімі каналамі, якія заканчваюцца выдзяляльнымі порамі. Выдзяляльная сістэма кольчатых чарвей прадстаўлена метанефрыдыямі, якія больш дасканалыя ў параўнанні з протанефрыдыямі і ўключаюць выдзяляльную варонку з раснічкамі, выдзяляльны канальчык, што заканчваецца выдзяляльнай порай. У кольчатых чарвей метанефрыдыі размешчаны ў кожным сегменце.

У малюскаў упершыню з’яўляюцца ныркі, якія адным канцом адкрываюцца ў калясардэчную сумку, а іншым — у мантыйную поласць.

У членістаногіх органы выдзялення адрозніваюцца ў залежнасці ад класа. У ракападобных (рачны рак) органы выдзялення прадстаўлены парнымі зялёнымі залозамі, якія размешчаны ля асновы антэн. У насякомых і павукоў органамі выдзялення з’яўляюцца мальпігіевы сасуды — разгалінаваныя, слепа замкнутыя на канцах выдзяляльныя трубачкі, якія пярэднім канцом адкрываюцца ў поласць кішкі. Акрамя таго, у насякомых маецца тлушчавае цела (нырка назапашвання), куды з гемалімфы паступаюць шкодныя рэчывы, але не выводзяцца, а назапашваюцца.

У пазваночных асноўным органам выдзяляльнай сістэмы з’яўляюцца парныя ныркі — тулаўныя ў рыб і земнаводных, тазавыя — у паўзуноў, птушак і млекакормячых (гл. табл.). Мача, што ўтвараецца ў іх, па мачаточніках паступае ў мачавы пузыр, дзе назапашваецца, а затым выводзіцца або праз выдзяляльную адтуліну, або праз клааку. У храстковых рыб і птушак мачавы пузыр адсутнічае. 

Табліца. Параўнальная характарыстыка будовы выдзяляльнай сістэмы ў пазваночных

Прадстаўнікі	Асаблівасці будовы выдзяляльнай сістэмы
Надклас Рыбы	Дзве стужкападобныя тулаўныя ныркі, якія ляжаць па баках пазваночніка над плавальным пузыром → мачаточнікі → мачавы пузыр (у касцявых рыб) → выдзяляльная адтуліна. У храстковых рыб мачавы пузыр адсутнічае. Прадукт выдзялення ў прэснаводных рыб — аміяк, у марскіх — мачавіна, якая добра раствараецца ў вадзе
Клас Земнаводныя	Дзве тулаўныя ныркі (адкрываюцца варонкамі ў поласць цела) → мачаточнікі → клаака → мачавы пузыр → клаака. Асноўны прадукт азоцістага абмену — мачавіна, якая добра раствараецца ў вадзе
Клас Паўзуны	Дзве тазавыя ныркі → мачаточнікі → мачавы пузыр → клаака. Прадукт выдзялення — мачавая кіслата, якая дрэнна раствараецца ў вадзе
Клас Птушкі	Дзве тазавыя ныркі → мачаточнікі → клаака. Мачавы пузыр адсутнічае. Прадукт выдзялення — мачавая кіслата, якая дрэнна раствараецца ў вадзе
Клас Млекакормячыя	Дзве тазавыя ныркі → мачаточнікі → мачавы пузыр → мочаспускальны канал → выдзяляльная адтуліна. Прадукт выдзялення — мачавіна, якая добра раствараецца ў вадзе

 

Такім чынам, эвалюцыя сістэмы выдзялення ў жывёл ішла ў напрамку стварэння спецыялізаваных органаў, якія забяспечваюць вывядзенне з арганізма канчатковых прадуктаў распаду, што ўтвараюцца ў працэсе жыццядзейнасці, а часам проста таксічных рэчываў. Асноўны напрамак эвалюцыі органаў выдзялення ў жывёл — пераход ад протанефрыдыяў да метанефрыдыяў беспазваночных, ад іх — да тулаўных, а затым да тазавых нырак пазваночных.