Беларуская літаратура. 11 клас

«Каложа» (1965). Вясной 1965 года У. Караткевіч наведаў Гродна і запрасіў гродзенскую паэтэсу Дануту Бічэль, на той момант цяжарную жанчыну, паказаць яму горад. Блукаючы па старажытных вуліцах, аглядаючы гістарычныя муры замка Вітаўта, У. Караткевіч планаваў уголас, як бы ён адрэстаўраваў помнікі архітэктуры ў Гродне. Паэтэсе словы сябра здаваліся нязбытнымі марамі, бо год назад на вачах у людзей быў узарваны гатычны касцёл Вітаўта.

Пасля вяртання ў Мінск У. Караткевіч даслаў паэтэсе верш «Каложа» з прысвячэннем «Дануце Бічэль». Твор напоўнены роздумам паэта над гістарычным лёсам свайго народа, яго мінулым і будучым. Цяжарная жанчына на старажытных мурах ва ўяўленні У. Караткевіча стала жывым увасабленнем сувязной стагоддзяў, што нараджае ў яго душы супярэчлівае пачуццё «светлай тугі». 

Верш пачынаецца са звароту да Каложы, або, як яе яшчэ называюць, Барысаглебскай царквы. Пабудаваная ў ХІІ стагоддзі на высокім правым беразе Нёмана, яна з’яўляецца для лірычнага героя сімвалам Бацькаўшчыны, увасабленнем таленавітасці народа. У той перыяд, як вядома, храмы паўночна-ўсходніх княстваў былі белакаменныя, а нашы майстры асвоілі новую для таго часу архітэктурную традыцыю.

Аднак усведамленне таго, што разлівы ракі і нядбайнасць нашчадкаў цягнуць старажытныя муры ў хвалі Нёмана, выклікае ў душы лірычнага героя тугу, боль за сотні такіх жа помнікаў, што назаўсёды зніклі ў хвалях неабачлівасці спадкаемцаў. Пачуццё віны перад продкамі, крыўда на сучаснікаў не даюць лірычнаму герою заснуць позняй ноччу, і ён становіцца сведкам таго, як

Ў чорны Нёман па чорным шкле Сіняй кропляй спадае ракета.

Роздум над гістарычным жыццём уласнага народа нараджае ў душы героя мару аб з’яўленні заступніка сваёй зямлі. Па біблейскім паданні, менавіта зорка, што ўпала ў ціхі Бетлем¹, паказала месца нараджэння Ісуса Хрыста. Ва ўяўленні героя звычайная зорка-ракета ператвараецца ў тую, якая шукае заступніка Беларусі:

Ў вокны цёмныя заглядае, Ззяннем бледным шукае кутка, Дзе хваіна ў грубцы страляе, Дзе ў жанчыны дзіцё на руках.

Наступная частка верша — гэта зварот-малітва аўтара да жанчыны, якой выпаў гонар стаць абранай — маці заступніка Беларусі. Лірычны герой просіць яе паказаць сыну шлях велічы, які, па яго ўяўленні, заключаецца ў самаадданым служэнні Айчыне:

Ўскінь далоні тонкія ўгору, Сыну неба акрэслі шлях, Каб навекі адбіліся зоры У тваіх і дзіцячых вачах, Каб ніколі перуны чужынныя Не асмеліліся скасіць Ні цябе, ні Каложы, дзяўчыны З ніў і пушчаў Беларусі.

Зварот да абранай поўны ўсведамлення велізарнай місіі жанчыны-маці, бо, па сутнасці, кожная жанчына, якой лёс даў мажлівасць нарадзіць дзіця, з’яўляецца абранай. І ад яе ў многім залежыць тое, якім чалавекам яно вырасце. Ці стане для яго воблік непаўторнай Каложы сімвалам Радзімы, ці выхаплены з цемры вякоў храм у соннай дрымучай душы абывацеля не збудзіць ніякіх пачуццяў. Лірычны герой верша «Каложа» перакананы: шлях служэння Радзіме, шлях пакутлівага заступніцтва за яе — святы шлях, які вядзе чалавека да вечнасці.

«Багдановічу» (1966). Яшчэ ў студэнцкія гады У. Караткевіч напісаў літаратуразнаўчую працу «Багдановіч і сучаснасць». Да 75-годдзя М. Багдановіча пісьменнік адгукнуўся артыкулам «Летапісец» і вершам «Багдановічу». У сакавіку 1967 года, знаходзячыся ў Крыме ў складзе здымачнай групы фільма «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», У. Караткевіч адшукаў магілу М. Багдановіча і наняў людзей, каб яе дагледзець. Свае пачуцці аб наведванні дарагіх яго сэрцу мясцін у Крыме выказаў у вершах «На роднай магіле», «Домік Багдановіча».

На рукапісе верша «Багдановічу» ёсць запіс, які сведчыць, што твор быў напісаны ў дзень нараджэння аўтара «Вянка». Гэты факт гаворыць пра тое, што 9 снежня для У. Караткевіча не быў звычайным днём календара. У гэты дзень пісьменнік думаў пра асобу М. Багдановіча, яго месца і значэнне ў беларускай гісторыі і культуры.

Верш «Багдановічу» пачынаецца своеасаблівай экспазіцыяй. Выкарыстоўваючы багдановічаўскі вобраз-сімвал зерня, У. Караткевіч малюе змрочную пагрозліва-трывожную карціну:

Сцюжны час, бязмежна-суровы. Спіць народ, нібы зерне ў раллі.

 Многія гады нацыянальнага і сацыяльнага ўціску прывялі да знікнення ў беларусаў гістарычнай памяці, калі здавалася, што ў нас не было мінулага, а значыць, і акрэсленай будучыні.

У наступных радках верша паэт гаворыць пра з’яўленне Месіі, Выратавальніка, здольнага здзейсніць цуд. Цудадзейным сродкам, па перакананні У. Караткевіча, стала творчасць М. Багдановіча. У якасці прарочага Слова ўзяты думкі паэта з патрыятычных вершаў «Пагоня», «Безнадзейнасць», «Беларусь, твой народ дачакаецца…» і інш.

У. Караткевіч, такім чынам, даводзіць да ўсведамлення чытача думку, што паэт быў адным з першых, хто пачаў абуджаць гістарычную памяць нашага народа, пераконваючы, што ён не бязбацькавіч, у яго ёсць продкі, якімі можна і трэба ганарыцца:

Ты сказаў нам: «Унукі Скарыны, Дзе ваш гонар, моц і краса? Ёсць і ў вас, як і ў іншых, святыня. Не давайце святыні псам! Не давайце з яе глуміцца, Бо праспіць яна ясну зару, Бо святы ізумруд заімгліцца У пярсцёнку тваім, Беларусь».

У вершы паўстаюць прадстаўнікі трох пакаленняў беларускіх майстроў слова: Скарына — Багдановіч — Караткевіч, якія ў розныя гістарычныя эпохі сваім жывым словам, сваёй творчасцю імкнуліся абудзіць нацыянальную свядомасць сваіх супляменнікаў.

На жаль, і У. Караткевічу ўслед за М. Багдановічам даводзілася нагадваць сваім суродзічам, што Біблія Скарыны была чацвёртай у Еўропе Бібліяй, напісанай на мове таго народа, якому яна была адрасавана, што ў часы Вялікага Княства Літоўскага беларуская мова была дзяржаўнай, гаспадарчай, мовай інтэлігенцыі і знаці і лепш распрацаванай, чым мова суседзяў. Скарына, Багдановіч, Караткевіч разумелі, што «ясна зара» — светлая будучыня народа — немагчыма без усведамлення нашчадкамі таго, якім скарбам яны валодаюць.

Аўтар трывожыўся за лёс свайго народа і, каб перадаць свае пачуцці, выкарыстаў метафару з верша М. Багдановіча «Безнадзейнасць». Заімгленне ізумруду ў пярсцёнку ўладальніка сведчыць пра смерць. У багдановічавым вершы размова ідзе пра смерць пацыента лекара Скарыны, у Караткевіча — пра духоўную смерць цэлага народа. 

Значэнне творчасці М. Багдановіча для нашчадкаў, на думку У. Караткевіча, не абмяжоўваецца тым, што ён «даў нам першы ўрок гісторыі. Даў яго, нарадзіўшы ў нашых людзях гонар за сваё мінулае, і гістарычнае мысленне, і веру ў будучае». Аўтар «Вянка», па перакананні У. Караткевіча, «ніколі не страчваў веру ў неадольнасць чалавечага руху наперад». У вершы «Багдановічу» гэта аўтарская думка ўвасоблена ў метафарычным вобразе «бітвы вечнай сонца і хмар».

Караткевіча захаплялі ахвярнасць і мужнасць Багдановіча, які «ўстаў на лютую сечу», і значнасць зробленага паэтам за кароткае жыццё, адведзенае яму лёсам. Вобразным увасабленнем духоўнай спадчыны аўтара «Вянка» ў вершы з’яўляецца метафара — Святагораў цяжар.

Аўтар супрацьпаставіў асілку, герою рускіх былін, які, валодаючы фізічнай сілай, не здзейсніў нічога гераічнага, хворага юнака, які знайшоў духоўную моц, каб, заступаючыся за народ, узваліць «на юныя плечы Святагора народны цяжар». Катаржная праца не магла не падарваць і без таго слабае здароўе Максіма. Вобраз Лебедзя з паэмы М. Багдановіча «Страцім-лебедзь», на думку У. Караткевіча, з’яўляецца ўвасабленнем гераічна-трагічнага лёсу аўтара «Вянка».

Ахвярнасць у імя народа не можа быць забыта нашчадкамі, і аўтар гаварыў ад іх імя, выкарыстоўваючы займеннік «мы». Народ ганарыцца выдатным сынам і адначасна сумуе, бо ён рана пайшоў з жыцця. 

Верш заканчваецца аптымістычна. Сама наяўнасць у народа такога генія — сведчанне яго несмяротнасці:

Бо як ёсць у народа такія — Не згіне давеку народ.

 «Ты і я» (1969). З часоў Адама і Евы актуальным застаецца пытанне пра адметнасці мужчынскага і жаночага пачаткаў, пра ролю кожнага з іх у грамадстве. Фарміраванне стэрэатыпаў аб прызначэнні і паводзінах мужчыны і жанчыны адбываецца не без уплыву ідэалогіі, культуры, сродкаў масавай інфармацыі.

Верш У. Караткевіча «Ты і я» ўпершыню надрукаваны ў зборніку «Мая Іліяда» (1969). У лаканічнай мастацкай форме ўвасоблены пісьменніцкія адносіны да вечнай праблемы ўзаемаадносін жанчыны і мужчыны. Аўтарская пазіцыя выразна выяўлена ў назве твора. «Ты і я» — гэта бінарная сістэма, гэта і мара, і надзея, і сэнс, і існасць. 

Для лірычнага героя характэрны патрыярхальны погляд на месца жанчыны і мужчыны ў соцыуме. Феміністычна арыентаваным чытачам гегемонная, самасвядомасць героя верша сёння можа ўспрымацца даволі скептычна. Аўтарская пазіцыя абумоўлена грамадска-палітычнай сітуацыяй у краіне. Пад ідэалагічным ціскам у савецкай літаратуры стаў дамінаваць вобраз сацыяльна актыўнай, валявой, моцнай жанчыны. Такія рысы характару дапамаглі слабаму полу вынесці цяжар ваеннага і пасляваеннага жыцця. Шмат мужчын загінула ў гады Вялікай Айчыннай вайны, многія салдаты вярнуліся з фронту пакалечанымі фізічна і духоўна. Праца на вытворчасці, хатнія абавязкі, клопат пра дзяцей вымушалі жанчыну не шкадаваць сябе, ахвяраваць здароўем, маладосцю, прыгажосцю, жыццём.

Пісьменнікі-шасцідзясятнікі, да ліку якіх адносіцца і У. Караткевіч, сваю занепакоенасць праблемай адносін да жанчыны выявілі праз мастацкія творы. Рускі паэт Я. Еўтушэнка ў вершы «Благодарность» (1968) у завострана публіцыстычнай форме выказаўся:

Как получиться в мире так могло? Забыв про смысл её первопричинный, мы женщину сместили. Мы её унизили до равенства с мужчиной.  Какой занятный общества этап, коварно подготовленный веками: мужчины стали чем-то вроде баб, а женщины — почти что мужиками.

 Прыкладна ў той самы час У. Караткевіч напісаў верш «Ты і я». Аўтарскі ідэал спасцігаецца праз асэнсаванне вобразнай сістэмы твора. Яго асноўным кампазіцыйным прыёмам з’яўляецца антытэза. Праз рэзкі кантраст вобразаў, характараў паэт перадае ўнутраны стан, духоўны свет лірычнага героя.

Ты і я: пралеска ў снах бурану, Дрэўца вішні ў ярасным агні, Кропля на спіне Левіяфана, Радуга на крылах навальніц.  Пад дзявятым валам ветразь ніцы, Верас, што агнём абняў пярун, Павуцінка ў пекле навальніцы, — Адкажы на вуха ўладару.

 Асэнсаванне метафарычнага ўвасаблення вобразаў Яе і Яго дае падставы сказаць, што ў вершы паэтызуюцца жаночая прыгажосць, далікатнасць, безабароннасць, пакорнасць. Паэт выкарыстаў вобразы стыхіі (буран, агонь, навальніца, пярун) для таго, каб увасобіць страснасць адносін Яго да Яе. Поруч з каханай лірычны герой адчувае сябе няхай і непрыгожым (Левіяфан-пачвара), аднак вялізным і магутным. Ён — воін, рыцар, адчайны і мужны змагар, якому неабходны надзейны тыл:

Як мне здужаць ураган і вецер, Вечны мой, зацяты, страшны бой? Як мне, моцнаму, пражыць на свеце Без цябе, танюткай і слабой?

Караткевіч — пісьменнік-рамантык. Для творцаў гэтага напрамку ўласцівы маральны максімалізм у адносінах да сябе і да іншых. Вобраз лірычнага героя верша «Ты і я» — пацверджанне гэтай высновы.

«І тады закахалася хмара...» (1981). Сярод мноства выключных здольнасцей У. Караткевіча сучаснікі пісьменніка нязменна згадваюць яго талент апавядальніка. Энцыклапедычна дасведчаны аўтар «Каласоў…» зачароўваў сваіх суразмоўцаў эмацыянальнымі аповедамі, імправізатарскім і акцёрскім майстэрствам. Дзякуючы першаму радку — «І тады закахалася хмара...» — верш успрымаецца як фрагмент або працяг адной з фантастычных аўтарскіх гісторый пра стварэнне свету, паходжанне рэк Дняпро, Бяроза, Нёман. 

Для У. Караткевіча ўласціва апостальская вера ў біблейскую ісціну, што першаасновай жыцця з’яўляецца любоў. У вершы паэтызуецца стваральная сіла кахання:

І тады закахалася хмара... У паплавы, ад расы прамяністыя, І ва ўсю Беларусь маю чыстую. Ў мары бору, ў палёў абшары.

Для характарыстыкі вобраза Радзімы маральны максімаліст У. Караткевіч выбраў эпітэт «чыстая». Духоўная вышыня і шырыня душы насельнікаў роднай зямлі ўвасабляецца ў творы праз метафары «мары бору», «палёў абшары». Еднасць лірычнага героя з краем перадаецца лаканічна, ёміста, праз выкарыстанне прыналежнага займенніка «маю».

Вобраз захопленай, зачараванай хмары вельмі блізкі аўтару, які быў надта ўражлівым чалавекам, здольным шчыра і адкрыта выяўляць пачуцці, перажываючы духоўны ўздым ад судакранання з прыгажосцю і гармоніяй. У лісце да школьнага сябра Л. Крыгмана У. Караткевіч падзяліўся прызнаннем, што шчыра плакаў, гледзячы на шэдэўр архітэктуры — царкву на Нерлі. Эмацыянальнае ўзрушэнне стала штуршком для стварэння паэтам верша «Дзіва на Нерлі». Янка Брыль згадваў, як плакаў У. Караткевіч, перачытваючы ўголас урыўкі з аповесці Л. Талстога «Хаджы-Мурат».

Хмара ў вершы плача ад любасці да «зямлі пад белымі крыламі»:

І заплакала ад кахання. І слязою чыстай абмыла Ўсе абшары зямлі маёй мілай, Ўсе калыскі яе і магілы,  Ўсе змярканні яе і світанні.

 Праз паэтызацыю кахання бору і хмары аўтар выявіў канцэптуальную ідэю аб паяднанасці ў жыцці зямнога і нябеснага, магутнай энергіі пачуцця любові, якое ніколі не знікае бясследна.

І пад птушак зялёны гоман Нарадзіліся для абшараў, — Плод кахання бору і хмары, — Мой Дняпро, і Бяроза, і Нёман.

Дняпро, Бяроза, Нёман — водныя артэрыі, што сілкуюць родную зямлю — сімвалы вечнага кахання і любові.

На аўтографе верша ёсць пазнака, якая сведчыць пра тое, што верш напісаны ў 1981 годзе, раніцай 26 лістапада, у дзень нараджэння аўтара. Сёння твор успрымаецца як увасабленне запаветных ідэалаў мастака слова, які не стамляўся паэтызаваць каханне, любоў, гармонію і прыгажосць, здольных уратаваць людзей і свет. Думаецца, нездарма радкі верша «І тады закахалася хмара...» змешчаны на помніку У. Караткевічу ў Кіеве.

____________________

¹Бетлем ужыта ў значэнні Віфлеем.