Гісторыя Беларусі, XIX — пачатак XXI ст. 11 клас

Для задавальнення духоўных патрэб праваслаўнага насельніцтва Заходняй Беларусі былі створаны тры дыяцэзіі — Віленская, Гродзенская і Палеская. Варта адзначыць, што большасць праваслаўных біскупаў пагадзіліся на паланізацыю праваслаўнай царквы. Але асноўная маса духавенства і простых вернікаў не пагадзілася з гэтай пазіцыяй.

Тым не менш пры актыўнай падтрымцы польскіх улад з’явіўся сацыяльна-рэлігійны рух «Праваслаўныя палякі». Так, у 1935 г. у Беластоку было створана Таварыства праваслаўных палякаў імя Юзэфа Пілсудскага. Неўзабаве падобныя таварыствы з'явіліся ў Гродне, Слоніме, Ваўкавыску і Наваградку. Цэнтрам гэтага руху стаў горад Гродна, дзе знаходзілася сядзіба епіскапа Савы, апекуна «праваслаўных палякаў». Таварыства ў асноўным займалася арганізацыяй клубаў, сустрэч, лекцый, тэатральных паказаў. Таксама былі створаны летнія лагеры для дзяцей. Планавалася стварэнне дзіцячых садкоў, бібліятэк і хораў. Асноўнай мэтай усёй гэтай працы была асіміляцыя праваслаўнага насельніцтва Заходняй Беларусі.

У той жа час у Заходняй Беларусі сфармаваўся рух за беларусізацыю праваслаўнай царквы. Ён быў даволі сціплым. У асноўным яго планы абмяжоўваліся вядзеннем пропаведзяў і выкладаннем рэлігіі на беларускай мове. Узнімалася таксама пытанне аб прызначэнні на царкоўныя пасады беларускіх святароў і ваенных капеланаў. Беларусізацыі праваслаўнай царквы патрабавалі няўрадавыя арганізацыі: Праваслаўны беларускі дэмакратычны саюз, Беларускі нацыянальны камітэт, Беларуская хрысціянская дэмакратыя. Але яны не атрымалі шырокай грамадскай падтрымкі. Каталізатарам змен у праваслаўнай царкве выступіла царкоўнае кіраўніцтва, у якім да канца 1930-х гг. пераважалі прыхільнікі паланізацыі.

Заходнебеларускія ваяводствы ўваходзілі ў склад Віленскай архідыяцэзіі, якая ўключала Віленскую, Ломжынскую і Пінскую дыяцэзіі. З 1926 г. біскупам Вільні быў Р. Ялбжыкоўскі, адкрыты прыхільнік узмацнення польскага ўплыву на беларускіх землях.

Варта адзначыць, што рэлігійнае жыццё ў міжваеннай Заходняй Беларусі не абмяжоўвалася сценамі цэркваў. Напрыклад, ва ўсіх навучальных установах, акрамя універсітэтаў, выкладанне асноў рэлігіі было абавязковым. Гэта адносілася да ўсіх асноўных рэлігій: каталіцкай, праваслаўнай, іўдзейскай, мусульманскай, пратэстанцкай.

Каталіцкая царква дзякуючы свайму асабліваму становішчу ў польскай дзяржаве атрымлівала значную матэрыяльную падтрымку з боку ўлад. У адпаведнасці з канкардатам — пагадненнем, заключаным паміж Польшчай і Ватыканам у 1925 г., — польскі ўрад штогод вылучаў адпаведныя сродкі каталіцкаму духавенству. У сярэднім дзяржава траціла больш за 100 злотых у месяц на ўтрыманне аднаго святара. Польскі ўрад таксама вылучаў сродкі на ўтрыманне выкладчыкаў духоўных інстытутаў, пенсію святароў і г. д.

Яшчэ адной крыніцай даходу каталіцкай царквы былі зямельныя ўладанні. Акрамя зямлі касцёлам і манастырам належалі жылыя і адміністрацыйныя будынкі, млыны, лесапільні, рамесныя майстэрні, невялікія фабрыкі.

Манастыры адыгрывалі значную ролю ў дзейнасці каталіцкай царквы. У міжваенны перыяд на тэрыторыі Заходняй Беларусі знаходзілася 10 мужчынскіх манастыроў і 24 жаночых. Дзейнасць манашак была сканцэнтравана ў асноўным на выхаванні дзяцей і моладзі, а таксама на дабрачыннасці. Пад іх патранажам дзейнічалі дашкольныя ўстановы, школы-інтэрнаты для моладзі, некаторыя настаўніцкія семінарыі. Напрыклад, у Слоніме ў манашак была свая прыватная шасцікласная жаночая агульнаадукацыйная школа. Затым яны заснавалі настаўніцкую семінарыю, якая атрымала правы агульнадзяржаўнай гімназіі. Таксама яны выдавалі часопісы для дзяцей і юнакоў.

У Заходняй Беларусі дзейнічала некалькі дзясяткаў каталіцкіх грамадскіх арганізацый. Яны займаліся рэлігійна-асветніцкай дзейнасцю сярод вернікаў. У Заходняй Беларусі найбольш актыўным быў Каталіцкі саюз жаночай моладзі.

Каталіцкая Царква ў Заходняй Беларусі традыцыйна лічылася апорай польскага ўплыву ў рэгіёне. Аднак сярод каталіцкага духавенства былі і беларускія святары, якія з'яўляліся прыхільнікамі беларусізацыі царквы і яе выкарыстання для беларускага нацыянальнага адраджэння. Яны былі сябрамі беларускіх царкоўных партый і арганізацый, перш за ўсё Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (Беларускага ацыянальнага аб'яднання). Самыя вядомыя з іх — А. Станкевіч, У. Гадлеўскі, П. Татарыновіч.

У Заходняй Беларусі адрадзіўся ўніяцкія рух. З 1923 па 1939 г. тут было заснавана каля 30 уніяцкіх прыходаў, якія аб'ядноўвалі 17 тыс. уніятаў. Сярод уніяцкага духавенства налічвалася больш за 50 святароў, якія выкарыстоўвалі беларускую мову ў набажэнстве і казаннях. У заходнебеларускіх ваяводствах у 1920—1930-я гг. дзейнічала 10 уніяцкіх манастыроў. Сапраўдным цэнтрам мясцовага ўніяцтва быў Альберцінскі манастыр каля Слоніма, заснаваны ў 1924 г. езуітамі грэка-каталіцкага абраду. Спачатку польскія ўлады вельмі сімпатызавалі ўніяцтву, але ў 1930-я гг. сталі разглядаць яго як крыніца росту нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. У сувязі з гэтым пачаўся адміністрацыйны ціск на ўніяцкія прыходы, адзначаліся нават выпадкі закрыцця уніяцкіх цэркваў.

Пратэстанцкія царквы (евангельскія хрысціяне, баптысты і інш.) былі дастаткова шырока прадстаўлены ў заходнебеларускіх ваяводствах, асабліва на Палессі.

Значнае месца ў духоўным жыцці рэгіёна займала яўрэйская рэлігія. У гарадах Заходняй Беларусі, дзе пражывала значная колькасць яўрэйскага насельніцтва, налічвалася да 400 сінагог. Шырокае распаўсюджванне атрымалі рэлігійныя школы пры сінагогах.

Таксама ў Заходняй Беларусі ў міжваенны перыяд існавала 19 мусульманскіх абшчын.