§ 22–3. Нацыянальная і канфесійная палітыка польскіх улад у Заходняй Беларусі

1. Асаблівасці нацыянальных адносін у Заходняй Беларусі

Прававы статус беларусаў у польскай дзяржаве вызначаўся шэрагам міжнародных пагадненняў. У першую чаргу гэта было пагадненне аб нацыянальных і рэлігійных меншасцях, так званае Малое Версальскае пагадненне, падпісанае 28 чэрвеня 1919 г., якое лічылася адным цэлым з мірным пагадненнем і было абавязковым для ўсіх дзяржаў, якія яго падпісалі.

Гэта пагадненне гарантавала ўсім грамадзянам Польшчы, незалежна ад расы, мовы, веравызнання, роўнасць перад законам і магчымасць карыстацца грамадзянскімі і палітычнымі правамі. Пагадненнем прадугледжвалася, што з боку дзяржавы не будзе чыніцца ніякіх абмежаванняў у арганізацыі рэлігійнай практыкі любога веравызнання, ва ўжыванні непольскіх моў у прыватных, гандлёвых і рэлігійных зносінах, у прэсе, судах і грамадзянскіх акцыях, у працы асветных, дабрачынных і рэлігійных арганізацый. Польскі ўрад павінен быў забяспечыць грамадзянам з непольскай роднай мовай, якія ўтваралі значную групу насельніцтва дадзенага горада або раёна, пачатковае навучанне іх дзяцей на роднай мове. Таксама ў такіх рэгіёнах урад павінен быў забяспечваць меншасцям выдзяленне фінансавых сродкаў з дзяржаўнага і мясцовага бюджэту на выхаваўчыя, рэлігійныя і дабрачынныя мэты.

У артыкуле 1 Малога Версальскага пагаднення Польшча давала гарантыю, што ні адзін закон, ні адно распараджэнне або дзеянне дзяржаўнай адміністрацыі не будзе супярэчыць палажэнням гэтага дакумента. Гэтыя палажэнні былі адлюстраваны ў польскай канстытуцыі 17 сакавіка 1921 г. і прадубляваныя ў Канстытуцыі 1935 г.

Правы беларусаў у Польшчы юрыдычна абараняліся, хоць і няпоўна, і ў Рыжскім мірным пагадненні, заключаным 18 сакавіка 1921 г. паміж РСФСР і Украінай з аднаго боку і Польшчай — з другога. У артыкуле VII пагаднення сцвярджалася, што Польшча дае асобам рускай, украінскай і беларускай нацыянальнасцей на аснове раўнапраўя нацый усе правы, што забяспечваюць свабоднае развіццё культуры, мовы і выкананне рэлігійных абрадаў. Сцвярджалася, што рускія, украінцы і беларусы маюць права ў межах унутранага заканадаўства культываваць сваю родную мову, арганізоўваць і падтрымліваць свае школы, развіваць сваю культуру і ўтвараць з гэтай мэтай таварыствы і саюзы. Праўда, у дамове нічога не гаварылася аб тым, што польская дзяржава павінна была само ствараць школы на мовах нацыянальных меншасцей.

У рэальнасці для польскіх палітыкаў галоўнай перспектыўнай мэтай з'яўлялася дасягненне адзінства народаў Польшчы. Польскія ўлады знаходзіліся пад уплывам міфа «ўсходніх крэсаў», згодна з якім польскі народ з'яўляецца богаабраным для прасоўвання заходняй цывілізацыі і культуры на ўсход. У 1920—1930-я гг. гэта вылілася ў неабдумана жорсткую нацыянальную палітыку.

Нягледзячы на гарантыі, якія былі дадзены польскімі ўладамі нацыянальным меншасцям, што пражывалі на тэрыторыі Польшчы, яны не прызнавалі беларускай нацыі і ставілі за мэту выкараніць нацыянальную свядомасць беларусаў, апалячыць іх.

Польскія ўлады абвясцілі каталіцкае беларускае насельніцтва польскім, а жыхароў Палесся (палешукоў) адносілі да асаблівай абязлічанай групы — «тутэйшых». Паводле дадзеных перапісу насельніцтва 1931 г. аказалася, што ў Віленскім, Наваградскім і Палескім ваяводствах колькасць беларусаў складала ўсяго 22,5 %, а палякаў — 42 %. Насамрэч у Наваградскім, Палескім і Віленскім ваяводствах беларусы складалі 67 % насельніцтва, а палякі, адпаведна, 12—13 %.

Дыскрымінацыя ў дачыненні да беларусаў выяўлялася практычна ва ўсіх сферах жыцця. Прызнаючы беларускае насельніцтва ненадзейным і настроеным праруску або прасавецку, улады Польшчы імкнуліся замяніць мясцовыя кадры ў адукацыі, адміністрацыі, і перш за ўсё ў войску, палякамі.

Вось фрагмент загаду камандавання 9-га корпуса узброеных сіл Польшчы аб звальненні з фарміраванняў корпуса радавых і грамадзянскіх работнікаў непольскай нацыянальнасці (г. Брэст, 19 жніўня 1922 г.): «Неадкладна ліквідаваць з усіх штабоў і прадпрыемстваў пры штабах радавых непольскай нацыянальнасці. Звольніць безумоўна з 01.09.1922 усіх грамадзянскіх чыноўнікаў няпольскіх нацыянальнасцей, у першую чаргу указаных у гэтым таемным загадзе, а ў далейшым і грамадзянскіх чыноўнікаў непольскіх нацыянальнасцей, не згаданых у прыведзеным пункце».

Фактычна закрытай для беларусаў заставалася вышэйшая адукацыя. У 1938/1939 навучальным годзе ва ўсёй Польшчы налічвалася ўсяго 218 студэнтаў-беларусаў. Сярод студэнтаў Віленскага ўніверсітэта колькасць беларусаў у 1930—1936 гг. складала 1—2 %, доля палякаў, па дадзеных на 1937/1938 навучальны год, была 72,6 %.

2. Палітыка польскіх улад па паланізацыі насельніцтва Заходняй Беларусі

Да далучэння Польшчай Заходняй Беларусі тут працавалі 359 беларускіх школ, у Наваградку, Нясвіжы, Клецку, Радашковічах і Вільні дзейнічалі беларускія гімназіі, настаўніцкія семінарыі былі ў Свіслачы і Барунах.

У 1938/1939 навучальным годзе ў Заходняй Беларусі не засталося ніводнай беларускай навучальнай установы. Аднак і польскіх школ было недастаткова. Каля 13 % дзяцей школьнага ўзросту нідзе не вучыліся, 43 % насельніцтва ва ўзросце 10 гадоў і старэй было непісьменным.

Аднак у памяці большасці заходніх беларусаў паланізацыя ў адукацыі захавалася не ў выглядзе лічбаў статыстыкі, а ў невялікім вершыку, які са школьнай лавы «ўбівалі» беларускім, украінскім, літоўскім, яўрэйскім дзецям. Гаворка ідзе пра «Катэхізіс польскага дзіцяці», напісаны паэтам Уладзіславам Белзай у 1900 г. На пытанне настаўніка «Хто ты?» вучні, незалежна ад нацыянальнай прыналежнасці, павінны былі адказваць: «Маленькі паляк». І далей, як падчас пераклічкі на стадыёне, ішоў завучаны дыялог: «Які твой сімвал?» — «Белы арол!» — «Дзе жывеш ты?» — «Сярод сваіх!» — «У якой краіне?» — «На польскай зямлі».

У дзяржаўных установах не дазвалялася выкарыстоўваць беларускую мову, беларусаў не бралі на дзяржаўную службу. Не было беларускіх тэатраў, закрываліся нешматлікія клубы, бібліятэкі, хаты-чытальні, створаныя ў папярэднія гады беларускай грамадскасцю. Забараняліся беларускія газеты і часопісы.

Законы «Аб дзяржаўнай мове і працоўнай мове ва ўрадавых установах і ўстановах самакіравання», «Аб мове ў судах, пракурорскіх і натарыяльных установах» таксама не выконваліся ў поўнай меры. Выпадкі ўжывання беларускай мовы скарачаліся шматлікімі распараджэннямі. Напрыклад, Інструкцыя аб выкананні законаў «Аб мове...» для старастаў Палескага ваяводства ад 29 студзеня 1926 г., выдадзеная на падставе рэскрыпта Міністэрства ўнутраных спраў ад 1 снежня 1925 г., дазваляла дзяржаўным чыноўнікам у адказах грамадзянам на беларускай мове ўжываць лацінку, ва ўсіх вусных адказах на звароты беларусаў — толькі польскую мову. Паводле інструкцыі дзяржаўныя пячаткі, шыльды на дзяржаўных установах і ўнутры іх маглі быць толькі на польскай мове. Усе дакументы, якія гміна або магістрат падавалі ў вышэйстаячыя ўстановы не на дзяржаўнай мове, пакідаліся без разгляду. Заявы на беларускай мове, накіраваныя ў любую дзяржаўную ўстанову, у выпадках, калі закон не прадугледжваў выкарыстання мясцовай мовы, трэба было вяртаць.

Дзеянні мясцовых польскіх улад часта былі яшчэ больш радыкальнымі. Адна з галоўных прычын — пагардлівае стаўленне мясцовай дзяржаўнай адміністрацыі да беларускага насельніцтва. Многія дзяржаўныя дзеячы, міністры, ваяводы адзначалі выкананне нацыянальнай і канфесійнай палітыкі сваімі падначаленымі (павятовымі старастамі і ніжэй па чыноўніцкай лесвіцы) не ў рэчышчы дзяржаўных дырэктыў і распараджэнняў, а паводле свайго разумення сітуацыі ва ўсходніх ваяводствах. Прадстаўнікі ж мясцовай адміністрацыі, якія шмат гадоў займалі свае пасады, бачылі непаслядоўнасць дзеянняў цэнтральнай улады ў нацыянальным пытанні, назіралі частую змену чыноўнікаў, якія кіравалі і выпрацоўвалі нацыянальную палітыку, таму і адчувалі сваю беспакаранасць і ўсёдазволенасць. Яны былі фактычна і аўтарамі і выканаўцамі этнаканфесіянальнай палітыкі Польшчы ў Заходняй Беларусі.

У мэтах паланізацыі і канчатковай асіміляцыі заходнебеларускіх зямель польскі ўрад разгарнуў шырокую кампанію па засяленні «крэсаў усходніх» асаднікамі — выхадцамі з этнічных польскіх тэрыторый (пераважна гэта былі адстаўныя вайскоўцы — удзельнікі польска-савецкай вайны са сваімі сем'ямі). Пасяленцам выдаваліся ўчасткі зямлі ад 10 да 45 га бясплатна або па заніжаных цэнах. Аб маштабах асадніцтва дазваляе судзіць высяленне асаднікаў з Заходняй Беларусі, якое пачалося пасля вызваленчага паходу Чырвонай Арміі 1939 г. Толькі за 1940 г. органы НКУС выселілі ў іншыя раёны СССР больш за 50 тыс. асаднікаў.

Важную ролю ў захаванні беларускай мовы і культуры ў Заходняй Беларусі ў 1920-1930-я гг. адыграла Таварыства беларускай школы (ТБШ) — масавая культурна-асветніцкая арганізацыя, створаная ў 1921 г. у пачатку 1930-х гг. ТБШ налічвала каля 500 гурткоў і 30 тыс. актывістаў. Таварыства змагалася за пісьменнасць насельніцтва, за адкрыццё новых і захаванне існуючых беларускіх школ, стварала клубы, бібліятэкі, хаты-чытальні, выдавала падручнікі, песеннікі. Актыўна працавалі сярод насельніцтва драматычныя гурткі, створаныя мясцовымі аддзеламі ТБШ. Дзякуючы яго дзейнасці выхоўвалася беларуская творчая інтэлігенцыя. Яркімі яе прадстаўнікамі сталі грамадскі дзеяч Б. Тарашкевіч, музыкант і кіраўнік народнага хору Р. Шырма, спявак М. Забэйда-Суміцкі, паэты Я. Скурко (Максім Танк) і В. Таўлай, пісьменнік Ф. Пестрак і іншыя. Аднак у другой палове 1930-х гг. дзейнасць Таварыства беларускай школы была забароненая.

3. Канфесійная палітыка польскіх улад у Заходняй Беларусі

Заходняя Беларусь характарызавалася высокім узроўнем рэлігійнасці. Згодна з афіцыйнай польскай статыстыкай, канфесійны склад насельніцтва Заходняй Беларусі быў наступным.

Польская дзяржава павінна была ўлічваць шматканфесійны склад насельніцтва ў сваёй палітыцы на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Польскія ўлады лічылі, што праваслаўная царква ў Польшчы, захоўваючы сваю залежнасць ад Маскоўскага патрыярхату, можа спрыяць дэстабілізацыі сітуацыі на ўсходзе краіны, у тым ліку ў Заходняй Беларусі. Таму быў узяты курс на стварэнне аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Кіраўніцтва польскай дзяржавы спадзявалася, што аўтакефалія будзе спрыяць збліжэнню каталіцкай і праваслаўнай цэркваў і стане сродкам асіміляцыі і каталіцызацыі беларускага насельніцтва.

У ліпені 1922 г. у Варшаве адбыўся сабор праваслаўных біскупаў. Ён прыняў пастанову аб незалежнасці праваслаўнай царквы ў Польшчы на аснове аўтакефаліі. Аўтакефалія праваслаўнай царквы ў Польшчы пазней была адобрана Канстанцінопальскім Патрыярхам і афіцыйна абвешчана ў верасні 1925 г.

Аднак рашэнне аб аўтакефаліі было прынята з парушэннем царкоўнага права і кананічных правілаў. Гэта стала крыніцай канфлікту ў царкве і грамадстве. Ціск польскіх улад на праціўнікаў аўтакефаліі з ліку праваслаўнага духавенства быў успрыняты насельніцтвам як праява рэлігійнай і нацыянальнай дыскрымінацыі, што не спрыяла планам дзяржавы па асіміляцыі ўсходніх зямель.

Рэлігійныя адносіны ў польскай дзяржаве знайшлі адлюстраванне ў яго канстытуцыях 1921 і 1935 гг. Становішча каталіцкай царквы было больш спрыяльным. Дзяржава прызнала каталіцкую царкву незалежнай арганізацыяй. У адносінах да іншых рэлігійных арганізацый забяспечвалася вяршэнства дзяржавы.

Польскае заканадаўства дазваляла ўладам цалкам кантраляваць арганізацыйныя і кадравыя пытанні праваслаўнай царквы. На практыцы ступень свабоды царкоўнага жыцця залежала ад прадстаўнікоў дзяржаўнай адміністрацыі. Улады праверылі праваслаўнае духавенства на прадмет выяўлення святароў, якія адмоўна ставіліся да польскай дзяржавы. Такія святары падвяргаліся розным метадам ціску: адхіленню, пераводу ў іншую епархію або нават выгнанне з краіны. У выніку яны страцілі магчымасць уплываць на праваслаўнае насельніцтва.

Часткай канфесійнай палітыкі польскіх улад было вяртанне Рымска-каталіцкай царкве рухомай і нерухомай маёмасці, якая раней належала католікам і ўніятам і была канфіскавана царскім урадам. Да лета 1936 г. у Заходняй Беларусі было пераўтворана ў касцёлы больш за 1300 праваслаўных храмаў. Праваслаўнае насельніцтва выступіла супраць гэтай дзейнасці, разглядаючы яе як форму нацыянальнай і рэлігійнай дыскрымінацыі. У цэлым гэта прывяло да росту напружанасці і канфліктаў у грамадстве. Акрамя таго, праблема атрымала міжнародны рэзананс, бо дзеянні ўладаў Польшчы парушылі іх міжнародныя абавязацельствы.

Істотным элементам палітыкі польскіх улад у адносінах да праваслаўнай царквы было вырашэнне пытання аб яе нацыянальным характары. Першыя спробы рэфармавання царквы ў бок паланізацыі былі зроблены ў пачатку 1920-х гг. У гэты час пачалося ўвядзенне польскай мовы ў выкладанне рэлігіі і пропаведзі. Польскія ўлады нават спрабавалі ўвесці ў праваслаўнай царкве грыгарыянскі каляндар замест традыцыйнага юліянскага. Пры гэтым прадстаўнікі дзяржаўнага кіравання былі ўпэўненыя, што на тэрыторыі Заходняй Беларусі з часам пры адпаведнай палітыцы і пад уплывам польскай культуры мясцовыя праваслаўныя беларусы стануць «палякамі праваслаўнай веры».

Актывізацыя працэсаў паланізацыі ў царкоўнай палітыцы назіралася ў другой палове 1930-х гг. Польскімі ўладамі была прынятая пастанова аб тым, што царква павінна стаць сродкам распаўсюджвання польскай культуры на ўсходніх землях. Планавалася захаваць царкоўнаславянскую мову ў літургіі, але выкарыстоўваць польскую мову пры любой магчымасці, а таксама не дапускаць выкарыстання ў набажэнстве беларускай або ўкраінскай мовы. Уся царкоўная дакументацыя павінна была весціся на польскай мове. Каб звязаць праваслаўнае духавенства з польскай культурай, было вырашана навучаць святароў толькі ў семінарыі ў Варшаве. Таксама планавалася арганізаваць рух «Праваслаўныя палякі», праваслаўную выдавецкую дзейнасць на польскай мове, прызначыць святароў польскай нацыянальнасці на царкоўныя пасады. Асаблівая ўвага была нададзена паланізацыі праваслаўных капеланаў — ваенных святароў у польскай арміі.

4. Рэлігійнае жыццё ў Заходняй Беларусі

Для задавальнення духоўных патрэб праваслаўнага насельніцтва Заходняй Беларусі былі створаны тры дыяцэзіі — Віленская, Гродзенская і Палеская. Варта адзначыць, што большасць праваслаўных біскупаў пагадзіліся на паланізацыю праваслаўнай царквы. Але асноўная маса духавенства і простых вернікаў не пагадзілася з гэтай пазіцыяй.

Тым не менш пры актыўнай падтрымцы польскіх улад з’явіўся сацыяльна-рэлігійны рух «Праваслаўныя палякі». Так, у 1935 г. у Беластоку было створана Таварыства праваслаўных палякаў імя Юзэфа Пілсудскага. Неўзабаве падобныя таварыствы з'явіліся ў Гродне, Слоніме, Ваўкавыску і Наваградку. Цэнтрам гэтага руху стаў горад Гродна, дзе знаходзілася сядзіба епіскапа Савы, апекуна «праваслаўных палякаў». Таварыства ў асноўным займалася арганізацыяй клубаў, сустрэч, лекцый, тэатральных паказаў. Таксама былі створаны летнія лагеры для дзяцей. Планавалася стварэнне дзіцячых садкоў, бібліятэк і хораў. Асноўнай мэтай усёй гэтай працы была асіміляцыя праваслаўнага насельніцтва Заходняй Беларусі.

У той жа час у Заходняй Беларусі сфармаваўся рух за беларусізацыю праваслаўнай царквы. Ён быў даволі сціплым. У асноўным яго планы абмяжоўваліся вядзеннем пропаведзяў і выкладаннем рэлігіі на беларускай мове. Узнімалася таксама пытанне аб прызначэнні на царкоўныя пасады беларускіх святароў і ваенных капеланаў. Беларусізацыі праваслаўнай царквы патрабавалі няўрадавыя арганізацыі: Праваслаўны беларускі дэмакратычны саюз, Беларускі нацыянальны камітэт, Беларуская хрысціянская дэмакратыя. Але яны не атрымалі шырокай грамадскай падтрымкі. Каталізатарам змен у праваслаўнай царкве выступіла царкоўнае кіраўніцтва, у якім да канца 1930-х гг. пераважалі прыхільнікі паланізацыі.

Заходнебеларускія ваяводствы ўваходзілі ў склад Віленскай архідыяцэзіі, якая ўключала Віленскую, Ломжынскую і Пінскую дыяцэзіі. З 1926 г. біскупам Вільні быў Р. Ялбжыкоўскі, адкрыты прыхільнік узмацнення польскага ўплыву на беларускіх землях.

Варта адзначыць, што рэлігійнае жыццё ў міжваеннай Заходняй Беларусі не абмяжоўвалася сценамі цэркваў. Напрыклад, ва ўсіх навучальных установах, акрамя універсітэтаў, выкладанне асноў рэлігіі было абавязковым. Гэта адносілася да ўсіх асноўных рэлігій: каталіцкай, праваслаўнай, іўдзейскай, мусульманскай, пратэстанцкай.

Каталіцкая царква дзякуючы свайму асабліваму становішчу ў польскай дзяржаве атрымлівала значную матэрыяльную падтрымку з боку ўлад. У адпаведнасці з канкардатам — пагадненнем, заключаным паміж Польшчай і Ватыканам у 1925 г., — польскі ўрад штогод вылучаў адпаведныя сродкі каталіцкаму духавенству. У сярэднім дзяржава траціла больш за 100 злотых у месяц на ўтрыманне аднаго святара. Польскі ўрад таксама вылучаў сродкі на ўтрыманне выкладчыкаў духоўных інстытутаў, пенсію святароў і г. д.

Яшчэ адной крыніцай даходу каталіцкай царквы былі зямельныя ўладанні. Акрамя зямлі касцёлам і манастырам належалі жылыя і адміністрацыйныя будынкі, млыны, лесапільні, рамесныя майстэрні, невялікія фабрыкі.

Манастыры адыгрывалі значную ролю ў дзейнасці каталіцкай царквы. У міжваенны перыяд на тэрыторыі Заходняй Беларусі знаходзілася 10 мужчынскіх манастыроў і 24 жаночых. Дзейнасць манашак была сканцэнтравана ў асноўным на выхаванні дзяцей і моладзі, а таксама на дабрачыннасці. Пад іх патранажам дзейнічалі дашкольныя ўстановы, школы-інтэрнаты для моладзі, некаторыя настаўніцкія семінарыі. Напрыклад, у Слоніме ў манашак была свая прыватная шасцікласная жаночая агульнаадукацыйная школа. Затым яны заснавалі настаўніцкую семінарыю, якая атрымала правы агульнадзяржаўнай гімназіі. Таксама яны выдавалі часопісы для дзяцей і юнакоў.

У Заходняй Беларусі дзейнічала некалькі дзясяткаў каталіцкіх грамадскіх арганізацый. Яны займаліся рэлігійна-асветніцкай дзейнасцю сярод вернікаў. У Заходняй Беларусі найбольш актыўным быў Каталіцкі саюз жаночай моладзі.

Каталіцкая Царква ў Заходняй Беларусі традыцыйна лічылася апорай польскага ўплыву ў рэгіёне. Аднак сярод каталіцкага духавенства былі і беларускія святары, якія з'яўляліся прыхільнікамі беларусізацыі царквы і яе выкарыстання для беларускага нацыянальнага адраджэння. Яны былі сябрамі беларускіх царкоўных партый і арганізацый, перш за ўсё Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (Беларускага ацыянальнага аб'яднання). Самыя вядомыя з іх — А. Станкевіч, У. Гадлеўскі, П. Татарыновіч.

У Заходняй Беларусі адрадзіўся ўніяцкія рух. З 1923 па 1939 г. тут было заснавана каля 30 уніяцкіх прыходаў, якія аб'ядноўвалі 17 тыс. уніятаў. Сярод уніяцкага духавенства налічвалася больш за 50 святароў, якія выкарыстоўвалі беларускую мову ў набажэнстве і казаннях. У заходнебеларускіх ваяводствах у 1920—1930-я гг. дзейнічала 10 уніяцкіх манастыроў. Сапраўдным цэнтрам мясцовага ўніяцтва быў Альберцінскі манастыр каля Слоніма, заснаваны ў 1924 г. езуітамі грэка-каталіцкага абраду. Спачатку польскія ўлады вельмі сімпатызавалі ўніяцтву, але ў 1930-я гг. сталі разглядаць яго як крыніца росту нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. У сувязі з гэтым пачаўся адміністрацыйны ціск на ўніяцкія прыходы, адзначаліся нават выпадкі закрыцця уніяцкіх цэркваў.

Пратэстанцкія царквы (евангельскія хрысціяне, баптысты і інш.) былі дастаткова шырока прадстаўлены ў заходнебеларускіх ваяводствах, асабліва на Палессі.

Значнае месца ў духоўным жыцці рэгіёна займала яўрэйская рэлігія. У гарадах Заходняй Беларусі, дзе пражывала значная колькасць яўрэйскага насельніцтва, налічвалася да 400 сінагог. Шырокае распаўсюджванне атрымалі рэлігійныя школы пры сінагогах.

Таксама ў Заходняй Беларусі ў міжваенны перыяд існавала 19 мусульманскіх абшчын.

Пытанні і заданні

1. Якія правы гарантаваліся насельніцтву Заходняй Беларусі ў 1920—1930-я гг. паводле міжнародных пагадненняў?

2. Ахарактарызуйце асноўныя напрамкі нацыянальнай палітыкі польскіх улад у дачыненні да насельніцтва заходнебеларускіх зямель. Дайце ім аргументаваную ацэнку.

3. Якім быў канфесійны склад насельніцтва Заходняй Беларусі ў 1920—1930-я гг.?

4. Ахарактарызуйце канфесійную палітыку польскіх улад у Заходняй Беларусі.

5. Ахарактарызуйце рэлігійнае жыццё ў Заходняй Беларусі ў міжваенны перыяд.