Гісторыя Беларусі, XIX — пачатак XXI ст. 11 клас

Заходняя Беларусь характарызавалася высокім узроўнем рэлігійнасці. Згодна з афіцыйнай польскай статыстыкай, канфесійны склад насельніцтва Заходняй Беларусі быў наступным.

Польская дзяржава павінна была ўлічваць шматканфесійны склад насельніцтва ў сваёй палітыцы на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Польскія ўлады лічылі, што праваслаўная царква ў Польшчы, захоўваючы сваю залежнасць ад Маскоўскага патрыярхату, можа спрыяць дэстабілізацыі сітуацыі на ўсходзе краіны, у тым ліку ў Заходняй Беларусі. Таму быў узяты курс на стварэнне аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Кіраўніцтва польскай дзяржавы спадзявалася, што аўтакефалія будзе спрыяць збліжэнню каталіцкай і праваслаўнай цэркваў і стане сродкам асіміляцыі і каталіцызацыі беларускага насельніцтва.

У ліпені 1922 г. у Варшаве адбыўся сабор праваслаўных біскупаў. Ён прыняў пастанову аб незалежнасці праваслаўнай царквы ў Польшчы на аснове аўтакефаліі. Аўтакефалія праваслаўнай царквы ў Польшчы пазней была адобрана Канстанцінопальскім Патрыярхам і афіцыйна абвешчана ў верасні 1925 г.

Аднак рашэнне аб аўтакефаліі было прынята з парушэннем царкоўнага права і кананічных правілаў. Гэта стала крыніцай канфлікту ў царкве і грамадстве. Ціск польскіх улад на праціўнікаў аўтакефаліі з ліку праваслаўнага духавенства быў успрыняты насельніцтвам як праява рэлігійнай і нацыянальнай дыскрымінацыі, што не спрыяла планам дзяржавы па асіміляцыі ўсходніх зямель.

Рэлігійныя адносіны ў польскай дзяржаве знайшлі адлюстраванне ў яго канстытуцыях 1921 і 1935 гг. Становішча каталіцкай царквы было больш спрыяльным. Дзяржава прызнала каталіцкую царкву незалежнай арганізацыяй. У адносінах да іншых рэлігійных арганізацый забяспечвалася вяршэнства дзяржавы.

Польскае заканадаўства дазваляла ўладам цалкам кантраляваць арганізацыйныя і кадравыя пытанні праваслаўнай царквы. На практыцы ступень свабоды царкоўнага жыцця залежала ад прадстаўнікоў дзяржаўнай адміністрацыі. Улады праверылі праваслаўнае духавенства на прадмет выяўлення святароў, якія адмоўна ставіліся да польскай дзяржавы. Такія святары падвяргаліся розным метадам ціску: адхіленню, пераводу ў іншую епархію або нават выгнанне з краіны. У выніку яны страцілі магчымасць уплываць на праваслаўнае насельніцтва.

Часткай канфесійнай палітыкі польскіх улад было вяртанне Рымска-каталіцкай царкве рухомай і нерухомай маёмасці, якая раней належала католікам і ўніятам і была канфіскавана царскім урадам. Да лета 1936 г. у Заходняй Беларусі было пераўтворана ў касцёлы больш за 1300 праваслаўных храмаў. Праваслаўнае насельніцтва выступіла супраць гэтай дзейнасці, разглядаючы яе як форму нацыянальнай і рэлігійнай дыскрымінацыі. У цэлым гэта прывяло да росту напружанасці і канфліктаў у грамадстве. Акрамя таго, праблема атрымала міжнародны рэзананс, бо дзеянні ўладаў Польшчы парушылі іх міжнародныя абавязацельствы.

Істотным элементам палітыкі польскіх улад у адносінах да праваслаўнай царквы было вырашэнне пытання аб яе нацыянальным характары. Першыя спробы рэфармавання царквы ў бок паланізацыі былі зроблены ў пачатку 1920-х гг. У гэты час пачалося ўвядзенне польскай мовы ў выкладанне рэлігіі і пропаведзі. Польскія ўлады нават спрабавалі ўвесці ў праваслаўнай царкве грыгарыянскі каляндар замест традыцыйнага юліянскага. Пры гэтым прадстаўнікі дзяржаўнага кіравання былі ўпэўненыя, што на тэрыторыі Заходняй Беларусі з часам пры адпаведнай палітыцы і пад уплывам польскай культуры мясцовыя праваслаўныя беларусы стануць «палякамі праваслаўнай веры».

Актывізацыя працэсаў паланізацыі ў царкоўнай палітыцы назіралася ў другой палове 1930-х гг. Польскімі ўладамі была прынятая пастанова аб тым, што царква павінна стаць сродкам распаўсюджвання польскай культуры на ўсходніх землях. Планавалася захаваць царкоўнаславянскую мову ў літургіі, але выкарыстоўваць польскую мову пры любой магчымасці, а таксама не дапускаць выкарыстання ў набажэнстве беларускай або ўкраінскай мовы. Уся царкоўная дакументацыя павінна была весціся на польскай мове. Каб звязаць праваслаўнае духавенства з польскай культурай, было вырашана навучаць святароў толькі ў семінарыі ў Варшаве. Таксама планавалася арганізаваць рух «Праваслаўныя палякі», праваслаўную выдавецкую дзейнасць на польскай мове, прызначыць святароў польскай нацыянальнасці на царкоўныя пасады. Асаблівая ўвага была нададзена паланізацыі праваслаўных капеланаў — ваенных святароў у польскай арміі.