Беларуская літаратура. 11 клас

З першых старонак твора ўзнікае адчуванне, што аўтар як бы «клапаціўся» пра свайго героя, імкнуўся выклікаць чытацкія сімпатыі да яго. У параўнанні з Рыбаком Сотнікаў бачыцца змрачнаватым, няскладным, зацятым і няўступлівым, Рыбак жа — фізічна моцны, зычлівы, уважлівы чалавек, спрактыкаваны баец. Ён ваяваў яшчэ ў фінскую вайну, бачыў смерць многіх таварышаў. І вайну з фашыстамі ён пачынаў як старшына стралковай роты.

На працягу ўсяго твора пісьменнік часцей спыняў нашу ўвагу менавіта на вобразе Рыбака, з псіхалагічнай дакладнасцю перадаваў змену яго пачуццяў і думак. Большасць падзей перадаецца таксама праз успрыманне гэтага героя. І псіхалагічнае майстэрства В. Быкава выразней выяўляецца пры стварэнні вобраза Рыбака. Да таго, пакуль партызан не схапілі паліцаі і фашысты, у героя ніяк не выяўляецца эгаізм. І на заданне ён ідзе з гатоўнасцю. Рыбак быў здольны змагацца і нават рызыкаваць, памятаючы пра галодных і параненых таварышаў, яго «прыгнятаў успамін пра тых, на балоце, што гібелі цяпер на сцюжы і чакалі іх з якім-небудзь харчам».

Рыбак не мае схільнасці ўскладняць жыццё сабе і іншым філасофскімі, непатрэбнымі на яго думку, роздумамі. Ён прывык да ўсяго адносіцца проста, без ускладненняў. Адкрыты па характары, ён бярэ на сябе ініцыятыву, а потым і ўвесь цяжар у выкананні задання. Абаяльны, спрытны, Рыбак умее ў розных сітуацыях знайсці адпаведны тон і прыняць правільнае рашэнне. Добразычлівы, без амбіцый і прэтэнзій, ён не любіў крыўдзіць іншых або прыносіць людзям зло. Гэта добра выяўляецца ў эпізодзе, калі партызаны прыйшлі ў хату Пётры Качана, а потым атрымалі ад старасты авечку. Бязлітасна прынцыповы Сотнікаў папракае Рыбака, што той не расстраляў старасту, але Рыбак, не адказаўшы на папрок, «дужым высілкам ускінуў на плячо авечку і пакрочыў… Сотнікаў павалокся следам». 

У думках апраўдваючы сябе, Рыбак думае пра тое, што яму агідна забіваць, тым больш чалавека, які зразумеў патрэбу партызан. Да таго ж Пётра Качан здаўся яму такім жа блізкім і знаёмым, як дзядзька Ахрэм, у хаце якога яго схавалі і вылечылі, калі Рыбак у баі быў паранены ў нагу. Хаваючыся ў сялян, Рыбак горка перажываў, што хутка ўстанавілася акупацыйная фашысцкая ўлада, што ўсё, чым ён жыў пры савецкай уладзе, рухнула. Суцяшалі яго ў гэты час пачуцці да ласкавай дачкі гаспадара Зосі, але калі загаілася параненая нага, вырашыў, што трэба змагацца з акупантамі, а не хавацца ў «сялянскіх закутках, ля добрасардэчных маладзіц». Рыбак сумленна пра гэта сказаў гаспадарам і іх дачцэ. Сяляне цёпла апранулі, сабралі Рыбака, як роднага сына, і выправілі ў партызаны. Рыбак пакутаваў, калі некага міжволі крыўдзіў; яму не былі ўласцівы эгаізм і высакамернасць. Ён — чалавек кампрамісу, хоць, як і Сотнікаў, быў перакананы, што да ворага трэба ставіцца без літасці. Але намер «правучыць старасту» ў яго знік, бо Пётра Качан нагадаў яму бацьку з далёкага маленства, якому ён, падлетак, дапамагаў восенню рэзаць адну або дзве авечкі. 

У арміі, калі Рыбак стаў старшыной, даводзілася трымаць дысцыпліну, накладваць спагнанні на байцоў, якія правініліся. Але ён заўсёды імкнуўся да справядлівасці, каб усё было на карысць службе.

Герою ўласціва пачуццё таварыскасці. Ён шчыра спачувае хвораму Сотнікаву, і таго кранае і супакойвае ўвага таварыша. Заўважыўшы, што Сотнікаў замярзае ў халодным шынялі і пілотцы, ён аддае напарніку ручнік, каб той хоць шыю заматаў і крыху сагрэўся, не кашляў. Дзеліцца Рыбак з Сотнікавым і рэшткамі сваёй порцыі паранага жыта, бо партызаны даўно галадаюць. Ён, не шкадуючы сіл і спачуваючы нямогламу Сотнікаву, сам валачэ авечку, хоць і яму, здароваму і моцнаму, было цяжка. Аўтар заўважыў, што герой так стаміўся, як, мабыць, ніколі ў жыцці. Рыбак няздольны перакласці свой цяжар на плечы іншых. Не быў ён і баязліўцам. Пад агнём ворага паводзіў сябе спакойна і стрымана. Яны з Сотнікавым і зблізіліся пасля таго, як у вельмі няпростых умовах змаглі затрымаць карнікаў і забяспечылі адыход атрада. 

Пісьменнік-філосаф В. Быкаў на працягу аповесці паспрабаваў адказаць на пытанні: чаму так здарылася, што добры баец, не баязлівец і не кар’ерыст, якому не было страшна загінуць у адкрытым баі з праціўнікам, трапіўшы ў палон, перайшоў на бок карнікаў?.. Чаму гэты чалавек нават удзельнічаў у «ліквідацыі» свайго таварыша, якога яшчэ ўчора валок на сабе, каб выратаваць ад смерці або фашысцкага палону?.. 

На працягу твора мяняюцца аўтарскія адносіны да героя: спачатку пісьменнік яму сімпатызаваў, потым — шкадаваў. У заключных эпізодах твора Рыбак выклікае ў аўтара і чытача нават агіду. Прычыны падзення героя — у яго духоўнай і душэўнай няўстойлівасці. У ім перамагае прага жыць насуперак усяму, у канцы твора ён клапоціцца толькі пра сябе, пра ўласнае фізічнае захаванне.

Жаданне ўратавацца ўпершыню ўзнікае ў Рыбака, калі на дарозе, па якой партызаны са здабычай ужо вярталіся ў атрад, паявіліся дзве падводы паліцаяў і яны пачалі страляць і даганяць уцекачоў. Рыбаку падалося, што ў перастрэлцы Сотнікаў загінуў, і ён вырашае: «Сотнікава ўжо не ўратуеш, а самому загінуць вельмі проста. …Рыбак хуценька закінуў за спіну карабін, рашучым намаганнем узваліў на плячо авечку і, спатыкаючыся ў снезе, прыпусціў…» Ён змірыўся з думкай пра гібель Сотнікава ўжо тут. Але перастрэлка пачалася зноў, значыць, Сотнікаў быў яшчэ жывы. Гэта дадало Рыбаку трывогі, панізіла «кволую радасць ад таго, што сам уратаваўся». Пісьменнік-псіхолаг праз унутраныя маналогі, думкі Рыбака паказаў, што з гэтага моманту герой пачынае больш дбаць пра ўласнае выратаванне. Але дакоры сумлення пакуль што перамагаюць. Рыбак выразна адчуў, што так нельга, ён папракае сябе: «Як было столькі сілы выдаткоўваць на гэту праклятую авечку, калі там аставаўся таварыш? Ён яшчэ жыў і напамінаў аб сабе стрэламі, а Рыбак, па сутнасці, пакідаў яго ворагам. Відавочная недарэчнасць ранейшага намеру стала такая выразная, што Рыбак вылаяўся… <…>

Стараючыся не разважаць болей, ён хуткім крокам кінуўся па сваім следзе назад», потым перавязвае Сотнікаву рану, валачэ яго на сабе, шукаючы паратунку. Аўтар зноў падкрэсліў таварыскасць і трываласць Рыбака, які «не даючы сабе перадыху, упарта валок Сотнікава», дарэшты знясілеў і сам. Бачачы пакуты параненага і ледзь жывога Сотнікава, Рыбак шчыра шкадуе яго.

На працягу ўсяго выканання задання — гэтага трагічнага паходу па харч — рашэнні прымае толькі Рыбак: ён больш вопытны і дужы. Сотнікаў жа засяроджаны пераважна на сваіх адчуваннях — хворага, замерзлага, а потым і параненага чалавека.

Пісьменнік мноства разоў звяртаў увагу чытачоў на фізічную сілу, знаходлівасць Рыбака, якія не раз у час вайны ратавалі не толькі яго, але і таварышаў: «Неяк восенню ягоны спрыт і знаходлівасць уратавалі жыццё пяцярым хлопцам з разведкі…» Ён уратаваўся б і зараз, каб не Сотнікаў, у якога не было сіл уцякаць ад паліцаяў і нават стаяць на нагах. Але ўсё ж Рыбак не пакідае знямоглага параненага таварыша, хоць у глыбіні свядомасці міжвольна ўзнікае трывога за ўласнае жыццё. І зноў герой каторы раз пераадольвае страх і разгубленасць, не траціць веры, што ўдасца ўратавацца. Рыбак намагаўся пераадольваць у сабе «страхавітую трывогу за сваё жыццё». Аўтар звярнуў на гэта ўвагу: «Ён ведаў ужо, што страх за ўласнае жыццё — першы крок да разгубленасці, бо варта толькі страціць цвярозую разважнасць, знервавацца, як беды пасыплюцца адна за адной. Тады ўжо сапраўды канец. Цяпер жа хоць і давялося туга, але, магчыма, не ўсё яшчэ страчана».

Сам В. Быкаў у артыкуле «Як была напісана аповесць “Сотнікаў”» так тлумачыць сутнасць гэтага героя: «Рыбак таксама не нягоднік па натуры: складзіся абставіны інакш, магчыма, праявіўся б зусім іншы бок ягонага характару і ён прадстаў бы перад людзьмі ў іншым святле. Але няўмольная сіла ваенных абставін вымусіла кожнага зрабіць самы рашучы ў чалавечым жыцці выбар — годна памерці або застацца жыць подла. І кожны выбраў сваё».

Палон Рыбак успрымае спачатку як непрыемнае здарэнне, з якога, ён быў упэўнены, павінна быць выйсце. Дагэтуль яму, знаходліваму і спрытнаму, удавалася ратавацца ад смерці і дапамагаць іншым. Яму не верылася, што не пашанцуе на гэты раз, і ён пачаў хітраваць. Жыццё, на думку героя, гэта своеасаблівая «гульня», перамагае ў ёй той, хто здольны рызыкаваць, хто дбае перш за ўсё пра выжыванне, а не пра свой гонар. 

Рыбак памыліўся: калі жыццё купляецца подласцю, гэта ўжо не гульня, а здрада. Апынуўшыся ў палоне, герой знайшоў сабе апраўданне: нямогламу Сотнікаву ён ужо ніяк не зможа дапамагчы, яго партызанскі таварыш ужо асуджаны. Рыбак вызваліў сябе ад маральна-этычнага абавязку быць апорай слабаму і тым самым пайшоў на кампраміс з уласным сумленнем. 

У той жа час Сотнікаў у палоне прыйшоў да высновы, што жыццё пакінула яму апошні абавязак і шанс загінуць з годнасцю, паспрабаваўшы сваёй смерцю адкупіць жыцці арыштаваным бязвінным вяскоўцам. У трагічных абставінах палону Рыбак бачыць некалькі варыянтаў выбару свайго далейшага лёсу. Ён паверыў, што ў змаганні за жыццё можна паступіцца чым-небудзь дробным. Яго нават не стрымлівае цвёрдая перасцярога Сотнікава, меркаванні якога ён шанаваў: «Дзівак! З кім ты ўздумаў цягацца? <…> Гэта — машына! Або ты будзеш служыць ёй, або яна сатрэ цябе ў парашок». Аднак ахоплены неадольнай прагай жыць, Рыбак ужо наважыўся на самае горшае, хоць у душы ўсё яшчэ стараецца знайсці апраўданне свайму адступніцтву: нічога не здарыцца, калі карнікі дазнаюцца пра месца знаходжання атрада, ім туды не дабрацца... Ратуючы сябе, герой вырашае цяжар адказнасці перакласці на старасту. Пётра, лічыць ён, хоць і звязаны з партызанамі, але ж служыць немцам.

Ідучы далей на кампраміс з сумленнем, Рыбак ужо не шкадуе і Сотнікава, закрэслівае яго жыццё і згаджаецца дапамагчы павесіць свайго таварыша. Ад жывога, але нямоглага Сотнікава, лічыць Рыбак, не можа быць ніякай карысці. Але яго смерць дае шанс, на думку героя, уратаваць уласнае жыццё. Рыбак спадзяецца выйграць у ворагаў і час, і жыццё, каб потым расквітацца і за Сотнікава, і за сябе.

Псіхалагічна матывавана паказаў аўтар падзенне Рыбака, да якога героя прыводзіць шэраг уступак-кампрамісаў з уласным сумленнем. Пасля таго, што адбылося на местачковай плошчы, Рыбак стаў для ўсіх здраднікам. Тым не менш ён не хоча прызнаць сябе вінаватым і ў думках шукае апраўдання: «Хіба ён выбраў сабе такі лёс? Хіба ён не змагаўся да самага канца?» І сваю віну ў расправе над Сотнікавым ён адмаўляе: «Пры чым тут ён? Хіба гэта ён? Сотнікаў сам узлез, сам скочыў з цурбана. Ён толькі трымаў. І то па загаду».

Васіль Быкаў у фінале аповесці паказаў, што колішняга партызана Рыбака ўжо няма. Пасля гібелі Сотнікава нарадзіўся Рыбак-здраднік.

Аўтар судзіў свайго героя праўдай і ўзнясеннем Сотнікава, які не спасылаўся на безвыходныя абставіны, бо, сапраўды, нельга ніякімі абставінамі апраўдваць здраду, злачынства. 

У творы В. Быкаў паказваў нам, што часам узнікаюць сітуацыі, з якіх чалавеку няма рэальнага выйсця і вяртання ў жыццё. Але бяссілле перад абставінамі, трагізм сітуацыі не павінны здымаць з чалавека адказнасці за сябе і за тых, хто побач. Складаныя абставіны, наадварот, патрабуюць большай адказнасці асобы за ўчынкі, бо маўклівае падпарадкаванне і памылковы выбар прыводзяць чалавека да маральнага паражэння. У сцвярджэнні гераічнай асобы, якая і ў трагічных абставінах застаецца вернай сабе, — такой асобай быў Сотнікаў — В. Быкаў справядліва ўвасобіў высокі гуманістычны ідэал чалавецтва.