Беларуская літаратура. 11 клас

Для мастацкага ўвасаблення задумы аб маральнай і духоўнай нязломнасці чалавека перад неадольнымі бесчалавечнымі абставінамі, акрамя вобраза чалавека-адступніка, Рыбака, пісьменніку спатрэбіўся вобраз яго антыпода, чалавека моцнай волі — Сотнікава. Менавіта Сотнікаў перамог абставіны, узвысіўся над імі сілай і веліччу мужнасці, духоўнасці, гераізму. Гэтаму вобразу адведзена цэнтральнае месца ў творы, бо менавіта Сотнікаў задумваецца над пытаннямі, што цікавяць пісьменніка, і дае адказ на іх сваёй гераічнай смерцю. 

Два партызаны, Сотнікаў і Рыбак, ідуць на заданне. Абодва, падкрэсліў В. Быкаў, трывожыліся за таварышаў, што засталіся галоднымі і мерзлі на балоце. За тыдзень цяжкіх баёў партызаны змучыліся, згаладалі, аслаблі. На складанае заданне разам з дужым і спрытным Рыбаком ідзе не зусім здаровы Сотнікаў. Ён бачыў, што многія партызаны адчуваюць сябе яшчэ горш, таму не стаў гаварыць пра сваю прастуду і адмаўляцца. Ды і апрануты Сотнікаў лёгка для лютай зімы: лёгкі шынель, пілотка, без рукавіц. Абставіны склаліся самым трагічным чынам. Сотнікаў і Рыбак трапілі ў фашысцкі палон, дзе з іх здзекуецца «банда наймітаў», паліцаяў. Яны разумеюць, што выйсце адсюль для іх толькі адно — памерці з годнасцю. Гэта адзіны спосаб даказаць сваю непадуладнасць абставінам. Але чаму гэтым трагічным шляхам пайшоў толькі Сотнікаў? Адказ на пытанне даецца ў паслядоўнай, псіхалагічна дакладнай параўнальнай характарыстыцы герояў, якую пісьменнік правёў з вялікай увагай да кожнай падрабязнасці — у даваенных лёсах, размовах, паводзінах Сотнікава і Рыбака. Яны разам выйшлі на заданне, былі добрымі знаёмымі, іх аб’ядноўвалі ўзаемная сімпатыя і адна мэта. Але мы бачым, што ў канцы аповесці іх дарогі разышліся назаўсёды. Сотнікава павесілі фашысты, а Рыбак стаў здраднікам-паліцаем. 

Сотнікаў — былы камбат Савецкай Арміі. Скончыў настаўніцкі інстытут, працаваў у школе, служыў у войску. Яму, як і Рыбаку, дваццаць шэсць гадоў, але многае ён ужо перажыў. У час вайны камандаваў батарэяй. Пра дзяцінства і юнацтва толькі ўспамінаецца. У памяці Сотнікава жыве нядаўняе мінулае: няроўны бой з танкамі, разгром палка, уцёкі з палону і цяперашнія падзеі партызанскага жыцця. У параўнанні з Рыбаком, які з захапленнем прыгадвае сваё нядаўняе каханне з хутаранкай Любкай, душа Сотнікава нічога не ўспрымае, апроч вайны. Аднак было ў іх і агульнае: армейскае мінулае і памятны бой у лесе, дзе яны выручылі адзін аднаго. У той раз мужнасць і адвага Сотнікава паслужылі Рыбаку прыкладам: іх і яшчэ аднаго партызана пакінулі ў заслоне, каб стрымаць фашыстаў і даць магчымасць партызанскаму атраду адарвацца. Рыбак і другі партызан, убачыўшы, што вакол многа ўзброеных фашыстаў, вырашылі, пакуль не позна, ратавацца і пачалі ўцякаць. Сотнікаў жа не сышоў з месца, вёў па ворагу трапны агонь, прыкрываючы адыход таварышаў, што прымусіла фашыстаў залегчы… Рыбак, сабраўшыся з духам, таксама стаў страляць па ворагу. Мужнасць і вытрымка Сотнікава спынілі яго ганебныя ўцёкі з поля бою. Пасля таго яны як бы пасябравалі: Рыбак быў удзячны свайму таварышу і цягнуўся да яго, хацеў быць такім жа валявым і стойкім. 

Суровыя ўрокі вайны ўмацоўвалі волю Сотнікава, гартавалі яго здольнасць супраціўляцца абставінам, не здраджваць сваім перакананням. З таго бою, калі быў разгромлены яго полк, а самому байцу ўдалося знішчыць чатыры варожыя танкі, Сотнікаў вынес правіла: змагацца, супраціўляцца трэба, нягледзячы ні на што, да апошняй магчымасці. Так ён ваяваў і ў партызанскім атрадзе. 

Волю, рашучасць Сотнікава загартаваў і палон. Там ён пераканаўся: з тымі, хто адолеў страх смерці, фашысты ўжо нічога не могуць зрабіць. На ўсё жыццё ён запомніў, як у лагеры для ваеннапалонных ворагі дапытвалі сівога палкоўніка. Гэты чалавек быў пакалечаны ў баі, ледзь жывы, моцна пакутаваў ад фізічнага болю. Аднак гэтаму палкоўніку было невядома пачуццё страху за сваё жыццё. На допыце ён кідаў у твар гестапаўскаму афіцэру гнеўныя словы супраць Гітлера. Яго расстралялі, але тыя некалькі хвілін перад смерцю былі подзвігам, магчыма, большым, чым на полі бою. I ў сваім трагічным фінале Сотнікаў бярэ прыклад з мужнага палкоўніка. Сотнікаў выпадкова аказаўся побач за сцяной барака і на ўсё жыццё запомніў гэты допыт. Мужнасць і нязломнасць палкоўніка ён згадвае, апынуўшыся зараз у палоне…

Праявы гераізму ў характарах і паводзінах людзей заўсёды захаплялі Сотнікава. У апошнія хвіліны свайго жыцця ён успамінае і безыменнага, параненага палоннага лейтэнанта, які ўдарыў нажом канваіра. Сам лейтэнант
з-за ранення ўцячы не мог, але хацеў даць шанс уратавацца іншым. Перад смерцю ў палоне Сотнікаў шкадуе, што яму не пашчасціла так загінуць, бо ў яго няма ні сілы, ні зброі. I ўсё ж ён спрабуе выратаваць тых людзей, з кім звёў лёс: старасту Пётру Качана, Дзёмчыху, яўрэйскую дзяўчынку Басю. Сотнікаў прызнаецца, што ён — партызан і што ён сам забіў паліцая, а ўсе астатнія — выпадковыя, ні ў чым не павінныя людзі.

Аўтар, апісваючы апошнія гадзіны жыцця Сотнікава, падкрэсліў, што герой ахвяраваў сабой дзеля выратавання іншых. Сотнікаў не згаджаецца з думкай, што яго смерць з’явіцца недарэчнай выпадковасцю: «Як і кожная смерць у барацьбе, яна павінна нешта сцвярджаць, нешта адмаўляць і, па магчымасці, завяршыць тое, што не паспела здзейсніць жыццё». Аднак спадзяванне Сотнікава сваёй смерцю купіць выратаванне тым, хто быў побач, не ажыццявілася. Жаданне, каб і смерць стала вялікім учынкам, не здзейснілася. Герою застаецца адно — сустрэць свой смяротны час з салдацкай мужнасцю, «...адысці з гэтага свету па сумленню, з уласцівай чалавеку годнасцю». 

Ёміста і шматгранна тлумачаць характар і паводзіны нязломнага Сотнікава згадкі пра яго мінулае. Ён вырас у сям’і ўдзельніка грамадзянскай вайны і выхоўваўся на гераічных традыцыях. У яго падсвядомасці захавалася пачуццё ўласнай годнасці, вернасці ідэалам і стойкасці мінулых пакаленняў інтэлігенцыі, людзей, якія вышэй за ўсё ставілі справу, былі гатовы ахвяраваць уласным жыццём дзеля сцвярджэння высокіх гуманістычных ідэалаў. Герой стрымана і нават скептычна ставіўся да тых, хто ў духоўным развіцці быў ніжэй за яго. Сотнікаў — асоба мэтанакіраваная, яму ўласцівая бескампраміснасць у разуменні ісціны і справядлівасці, ён да канца верны сваім ідэйным прынцыпам, не зважае на разнастайнасць абставін чалавечага жыцця, чалавечых характараў і ўчынкаў. Пра многія рэчы герой разважае аднабакова, зыходзячы толькі са свайго вопыту і светапогляду, з уласных ацэнак і норм паводзін. 

Аўтар падкрэсліваў, што Сотнікаў больш за ўсё баяўся стаць абузай для іншых, «…стараўся ўправіцца з сабой сам, а там, дзе гэта было немагчыма, зменшыць сваю залежнасць ад каго б там ні было». Гэта яшчэ адно сведчанне сілы характару героя. Аднак калі ён хворы адправіўся на заданне з Рыбаком, а потым яшчэ атрымаў раненне, то міжволі стаў абузай для апошняга, бо ў Рыбака былі ўсе шанцы выканаць заданне і самому ўратавацца. Фізічна нямоглы Сотнікаў гатовы быў сам звесці рахункі з жыццём, але гэтаму перашкодзіў Рыбак. 

Відавочна, што важнае значэнне для разумення вобраза Сотнікава і філасофскай сутнасці твора мае згадка герояў пра Біблію. Яна выпадкова трапіла на вочы партызанам у хаце старасты. Тут Рыбак упершыню бачыў і трымаў гэту кнігу, заўважыўшы, што гэта адна з не прачытаных ім кніг. Стараста Пётра Качан адказвае: «А што ж, пачытаць нікому не шкодзіць». Для Сотнікава ж гэта кніга невыпадковая. У яго душы выразна захаваўся ўспамін маленства: Біблія ляжала заўсёды на матуліным камодзе. На першы погляд выпадковая дэталь ёміста характарызуе высокі маральны ўклад, агульначалавечы, гуманістычны змест духоўнага жыцця сям’і Сотнікава і Пётры Качана. 

Біблейская тэма гучыць і пры ўспаміне Сотнікава пра яго дзіўны сон. Прысніўся бацька, былы чырвоны камандзір, герой Грамадзянскай вайны. У гэтым сне Сотнікаў пачуў вымаўленыя бацькам-бязбожнікам словы з Бібліі: «Быў агонь, і была вышэйшая справядлівасць на свеце...» Перад самым канцом, калі Сотнікаў ідзе да шыбеніцы, ледзь трымаючыся на нагах, ён пакутуе ад думкі, што многа людскіх жыццяў з часоў Ісуса Хрыста было прынесена чалавецтвам у ахвяру. Аднак зусім нямногаму навучылася чалавецтва, калі адзін забівае другога, сабе падобнага, калі ў свеце існуюць яшчэ войны, здрада, подласць. 

Вобраз Сотнікава цікавы і змястоўны ў ідэйна-філасофскім плане. Без фізічных пакут і выпрабаванняў, без геройскіх прыкладаў незнаёмых палонных палкоўніка і лейтэнанта, без нявінных ахвяр Пётры Качана, Дзёмчыхі, яе дзяцей і дзяўчынкі Басі, без атрыманага ў маленстве і юнацтве выхавання і прыкладу бацькоў, без усяго, што выпала на кароткі век былога камбата, а затым партызана, магчыма, не нарадзіўся б у душы Сотнікава настойлівы роздум пра жыццё, смерць, памяць і іх існасць.

Пісьменнік стварыў глыбока сімвалічны эпізод. Менавіта на вясковых могілках, дзе героі хаваюцца ад праследавання паліцаяў, сярод крыжоў і помнікаў, Сотнікаў думае пра марныя спробы людзей пакінуць «мармуровую ці драўляную» памяць пасля смерці: «У адвечным змаганні чалавека з часам перамога заўжды на баку апошняга… <…>

Усё, што Сотнікаў перажыў на вайне, яшчэ і каторы раз, даводзіла, …што адзіная рэальная каштоўнасць у чалавека на свеце — яго жыццё». Прадчуваючы ўласную гібель, Сотнікаў хоча верыць, што калі-небудзь у дасканалым людскім грамадстве жыццё чалавека стане «катэгорыяй-абсалютам, мерай і цаною ўсяго». Герой марыць пра час, калі дасканаласць, сіла і гармонія грамадства будуць вызначацца шчасцем кожнага чалавека. «А смерць што ж — смерці не мінуць нікому. Важна толькі пазбыцца гвалтоўных смерцяў, даць чалавеку магчымасць разумна і добра выкарыстаць і без таго не надта вялікі свой час у гэтым свеце. Пры ўсёй сваёй неверагоднай магутнасці над прыродай чалавек, напэўна, доўга яшчэ астанецца ўсё такім жа абмежаваным у сваіх фізічных магчымасцях, калі самага маленькага кавалачка металу даволі на тое, каб назаўсёды адабраць адзінае і такое дарагое для кожнага жыццё. Суцяшалі хіба што духоўныя магчымасці, часам непадуладныя ніякай самай пагрозлівай сіле». 

Праз гэты роздум пісьменнік глыбока раскрыў характар, светаадчуванне героя. Сотнікаў не спрабуе ўратаваць сваё жыццё, як Рыбак, не таму, што яго не цэніць. Ён не разумее Рыбака, які выбраў шлях здрады і маладушнасці. Падводзячы вынікі свайго жыцця ў дваццаць шэсць год, Сотнікаў мае перакананне аб сапраўднай каштоўнасці жыцця. Яно вымяраецца тым добрым і карысным, што чалавек зрабіў для іншых, для грамадства. Сотнікаў застаецца незадаволены зробленым, аднак і марным сваё жыццё не лічыць. 

Застацца маральна і духоўна мацнейшым за абставіны Сотнікаву дапамагло і пачуццё вернасці свайму воінскаму, чалавечаму абавязку. Пра гэта В. Быкаў піша: «На яго долю выпала нямала нялёгкага, нават жахлівага. Але быў абавязак. Ён вызначаў там, дзе было надта заблытана, ён вёў, калі не свяціла ніводнае сцежкі, ён вымагаў на амаль немагчымае». Гэта пачуццё абавязку, цвёрдая сістэма поглядаў і выразнае разуменне мэты жыцця і змагання мацавалі яго духоўна і абумовілі спакой і годнасць перад гібеллю.

З першай і да апошняй старонкі твора Сотнікаў — гэта адзін і той жа характар. Абставіны яго знішчаюць таму, што ён падпарадкаваны не ім, а сваім ідэалам і логіцы. Гэта дапамагае герою вытрываць усе фізічныя і маральныя пакуты, аднак адымае жыццё. Нічога іншага ён не мог сабе дазволіць.

Сведкамі трагедыі смерці і бясстрашнага ўзвышэння Сотнікава над ёй з’яўляюцца сагнаныя на плошчу местачкоўцы, а таксама маўклівыя рэчы і рэаліі мястэчка і плошчы, на якія звярнуў увагу чытача пісьменнік-псіхолаг: пагорак, святочная арка, новыя, толькі што выпісаныя са склада вяроўкі, на якіх праз колькі хвілін будуць вісець партызан Сотнікаў і зусім бязвінныя мірныя жыхары, старая лава, свежыя спілаваныя калодкі, пах нямецкіх цыгарэт і адэкалону, маркотныя дрэвы, аблезлая цэркаўка, панылыя постаці людзей у натоўпе.

Васіль Быкаў апісаў гераічную смерць Сотнікава празаічна, як будзённую справу на вайне — надзвычай рэалістычна, нават натуралістычна, падрабязна і ў той жа час стрымана. Вось рукі ката злавілі ўжо над галавой партызана пятлю і, абдзіраючы балючыя, памарожаныя вушы Сотнікава, насоўваюць пятлю на галаву… Нямецкае начальства і паліцаі цярпліва тапталіся, а іншыя лагодна і бесклапотна размаўлялі, бы сышліся на штодзённую, не вельмі цікавую патрэбу і спяшаюцца хутчэй вярнуцца да сваіх звычайных спраў…

У апошнія хвіліны жыцця ў, здавалася, безаблічным і абыякавым натоўпе, сагнаным карнікамі на плошчу, Сотнікаў нечакана ўбачыў жывое аблічча, адзіны жывы чалавечы твар хлапчука ў будзёнаўцы. Шырока адкрытыя вочы на бледным твары хлапчука як бы нагадвалі збалеламу і стомленаму Сотнікаву пра набліжэнне канца. Вачыма ён усміхнуўся гэтаму хлапчыне і разам з тым усяму астатняму — свету, жыццю, людзям, якія застаюцца жыць. Вобраз хлапчука сімвалічны і шматзначны ў сістэме мастацкіх вобразаў аповесці. У ім увасоблена аўтарская ідэя аб духоўнай пераемнасці пакаленняў. 

Вобраз Сотнікава з’яўляецца ўвасабленнем аўтарскага ідэалу. Пісьменнік сцвярджаў, што чалавецтва павінна ратавацца ідэямі духоўнай нязломнасці, маральна-этычнай чысціні.