Абагульненне па IV раздзеле
«Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель»
Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў IX—XVIII стст. адбывалася пад знакам пераходу ад шматукладнай эканомікі да класічных феадальных адносін і зараджэння капіталізму.
Сфарміраваліся феадальнае землеўладанне і асноўныя станы-саслоўі грамадства. На працягу XV—XVI стст. склаліся прыгоннае права і формы феадальнай эксплуатацыі залежнага насельніцтва. Доўгі час сельская гаспадарка захоўвала натуральны характар. Аграрная рэформа Жыгімонта ІІ Аўгуста прывяла да з'яўлення фальваркава-паншчыннай сістэмы і актывізацыі таварна-грашовых адносін.
Адбывалася фарміраванне і развіццё гарадоў на беларускіх землях. Заняткі мяшчан, іх шматнацыянальны склад, пашырэнне гарадскога самакіравання стварылі спецыфічную гарадскую прастору.
У выніку ваенных дзеянняў другой паловы ХVII ст. назіраўся глыбокі эканамічны заняпад на тэрыторыі Беларусі. Нармалізацыя гаспадарчага жыцця адбывалася ва ўмовах крызісу феадальных адносін. Назіралася спроба эканамічнай мадэрнізацыі Рэчы Паспалітай шляхам рэформаў, праведзеных соймам краіны, новаўвядзенняў у магнацкіх уладаннях.
Работа з картасхемай
Намалюйце схематычна ў сшытку межы сучаснай Беларусі. Пазначце на створанай картасхеме:
1) гарады Беларусі ІХ—ХІІ стст. у адпаведнасці з першай згадкай пра іх у летапісах;
2) шлях «з варагаў у грэкі»;
3) гарады Беларусі, якія атрымалі права на самакіраванне ў XIV—XV стст.;
4) прыватнаўласніцкія гарады — цэнтры магнацкіх родаў;
5) тэрыторыю пашырэння фальваркава-паншчыннай гаспадаркі ў XVІ — першай палове XVІІІ ст.;
6) суднаходныя каналы, пабудаваныя ў другой палове XVІІІ ст.
Работа з паняццямі
Падзяліце словы, прыведзеныя ў «воблаку слоў», на групы. Дайце назву кожнай групе. Вызначце ўзаемасувязі паміж паняццямі кожнай групы. Складзіце па вызначаных тэмах: а) разгорнутыя планы для вуснага адказу, б) ментальныя карты (схемы, гексы).
Характарыстыка дзейнасці гістарычных асоб
Складзіце гістарычны партрэт адной з наступных асоб або падрыхтуйце флаер (прэзентацыю, інтэрактыўны плакат) аб жыццядзейнасці гістарычнай асобы (на выбар): Жыгімонт ІІ Аўгуст, Бона Сфорца, Ганна Кацярына Радзівіл, Міхал Казімір Радзівіл, Антоній Тызенгаўз, Міхал Казімір Агінскі. Аддайце перавагу характарыстыцы іх эканамічнай дзейнасці.
Фарміраванне ўменняў
Падрыхтуйце тэзісы па наступных пытаннях:
1) утварэнне гарадоў на беларускіх землях;
2) гарадское самакіраванне ў Беларусі;
3) эканамічны заняпад у другой палове XVІІ — пачатку XVІІІ ст.;
4) сацыяльныя супярэчнасці ў XVІ—XVІІІ стст.;
5) эканамічныя рэформы ў другой палове XVІІІ ст.
Складзіце схему «Гандлёвыя шляхі ВКЛ у XVI—XVIII стст. (унутраныя і знешнія)». Адлюструйце на схеме прадметы гандлю.
Аналізуем, разважаем
Прааналізуйце аграрную рэформу 1557 г. па плане: прычыны — сутнасць — вынікі — наступствы.
Вызначце прычыны і наступствы гістарычных з’яў. Прадстаўце іх у выглядзе лагічных ланцужкоў:
1) усталяванне феадальных адносін у Беларусі;
2) арганізацыя мануфактурнай вытворчасці ў Беларусі;
3) аграрная рэформа Антонія Тызенгаўза.
Ахарактарызуйце асноўныя тэндэнцыі сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі ў XVI—XVIII стст. Складзіце ментальную карту (гекс) або схему.
Вызначце прычынна-выніковыя сувязі паміж падзелам працы і ўзнікненнем гарадоў, развіццём сацыяльна-эканамічных адносін і станаўленнем дзяржаўнасці. Растлумачце сувязі.
Вызначце фактары, якія ўплывалі на фарміраванне сацыяльнай структуры грамадства беларускіх зямель. Складзіце лагічны ланцужок.
Параўноўваем
Параўнайце сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі і Заходняй Еўропы ў XVI—XVIII стст. Вызначце агульнае і адметнае. Складзіце табліцу.
Працуем з гістарычнымі крыніцамі
З «Хронікі Еўрапейскай Сарматыі» А. Гваньіні (1578 г.)
Спосаб узворвання і сяўбы ў Беларусі, сумежнай з Масковіяй, і ў Вялікім Княстве Літоўскім
Палі пад ворыва рыхтуюць пераважна такім чынам: улетку каля свята боскіх Пятра і Паўла і да самага свята Успення Марыі звычайна высякаюць лес і зараснікі. Гэтую высечку лесу па-народнаму называюць ляда. Калі лес быў густы, то падсцілаюць саломай і ў такім стане пакідаюць на зіму. Калі ж надыдзе вясна і пасля велікодных святаў на працягу некалькіх дзён настане гарачае сонечнае надвор’е, то вышэйзгаданы павал дрэў падпальваюць, падклаўшы з бакоў і зверху салому, і спальваюць у попел. Дзе ж зямля была не выпалена, там нічога амаль не зародзіць. Таму туды збіраюць няспаленыя дрэвы і, склаўшы іх у вогнішча, зноў падпальваюць. На гэтай выпаленай і неапрацаванай зямлі, пасля таго як толькі прыбралі вуголле і лішнія галавешкі, упершыню сеюць пшаніцу і аруць зверху сеянага плугам, у які запрэжаны адзін конь, і скародзяць. Так на Русі. Літоўцы ж звычайна аруць двума рагатымі валамі, якія цягнуць плуг…
І там атрымліваецца такі невыказальны словамі ўраджай, што ты пацвердзіў бы, што сама Цэрэра нарадзілася ў тых абласцях.
Гэткім жа чынам засяваюць, жнуць і збіраюць ячмень, хіба толькі што для ячменю высякаюцца яшчэ больш густыя гаі, таму што ён патрабуе больш тлустай глебы, чым пшаніца.
Затым, пасля таго як знятыя ячмень і пшаніца, на апрацаванай раллі, пакінутай пад папарам, сеюць азімае жыта. Для жыта патрабуецца двухразовае ўзворванне. Сеяць яго [жыта] пачынаюць перад святам Успення Марыі — 15 жніўня. У выпадку, калі земляроб прамарудзіў і не пасеяў да свята Нараджэння Марыі, якое прыпадае праз 4 тыдні, 8 верасня, то звычайна прыбытак ад ураджаю траціцца.
Гэтага пасеву жыта называюць зімовым, таму што ў пачатку вясны сеюць іншае жыта, званае летнім.
Рускія звычайна аруць усе палі плугам, … у які запрэжаны адзін конь, таму што глеба тут вельмі лёгкая.
Палякі, літоўцы і чарнарусы сеюць летняе жыта каля свята Вялікадня пры наяўнасці прыгатаванага поля.
Якім чынам зберагаюць збожжавыя хлябы ў Літве і Масковіі? Беларусы, усе масквічы і літоўцы збіраюць зжатае збожжа і, абмалаціўшы, захоўваюць для харчавання. Некаторыя звычайна зберагаюць хлебнае зерне, усе харчовыя прыпасы, тлустае свіное мяса і да т. п. жыццёвыя прадукты харчавання, а таксама адзенне, лепшае хатняе начынне, асабліва падчас вайны, у ямах пад зямлёй, старанна для гэтага выкапаных у засені лясоў і ўнутры добра выкладзеных карою дрэў, дзе ўсё гэта было б у бяспецы ад частых непрыяцельскіх набегаў і рабавання сваіх войскаў.
Аб якім характары сельскай гаспадаркі ў Беларусі сведчаць нататкі А. Гваньіні? Якую яшчэ інфармацыю можна вылучыць з прыведзенага ўрыўка?
Даследуем
Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця вашай мясцовасці (развіццё гарадоў і мястэчак, гандаль, спецыялізацыя сельскай гаспадаркі і рамяства і г. д.).
Гандлёвыя тракты, кірмашы, таргі на тэрыторыі Беларусі.