Грамадазнаўства. 10 клас

Форма праўлення. Форма праўлення — арганізацыя вярхоўнай дзяржаўнай улады, якая прадвызначае структуру вышэйшых дзяржаўных органаў, парадак іх утварэння, узаемадзеяння між сабой і насельніцтвам. Гісторыі вядомы дзве формы праўлення: манархія і рэспубліка.

Манархіі бываюць неабмежаваныя (абсалютныя) і абмежаваныя (канстытуцыйныя). Першыя манархіі ў гісторыі былі неабмежаваныя (абсалютныя), улада манарха нічым не абмяжоўвалася, яна была абсалютная. Манарх выступаў адзіным носьбітам суверэнітэту, валодаў шырокімі паўнамоцтвамі ў заканадаўчай, выканаўчай і судовай сферах.

У канстытуцыйных манархіях улада манарха абмежавана, і гэтыя абмежаванні замацаваны ў канстытуцыі. У залежнасці ад таго, як абмежавана ўлада манарха, вылучаюць дуалістычную (дваістую) і парламенцкую манархіі. У дуалістычнай манархіі манарх надзелены пераважна выканаўчай уладай і толькі часткова — заканадаўчай, у парламенцкай манарх, хоць і лічыцца кіраўніком дзяржавы, але фактычна валодае прадстаўнічымі функцыямі і толькі часткова выканаўчымі. Абсалютная большасць сучасных манархій — парламенцкія.

Рэспубліка (ад лац. res — справа і publicus — грамадскі) — гэта форма праўлення, пры якой вышэйшыя органы дзяржавы выбіраюцца насельніцтвам. Вылучаюць тры асноўныя разнавіднасці рэспублікі: прэзідэнцкую, парламенцкую і змешаную (паўпрэзідэнцкую).

Прэзідэнцкая рэспубліка характарызуецца значнай роляй прэзідэнта ў сістэме дзяржаўных органаў. Прэзідэнт з’яўляецца адначасова і кіраўніком дзяржавы, і кіраўніком выканаўчай улады. Ён абіраецца незалежна ад парламента або прамым галасаваннем выбаршчыкаў, або калегіяй выбаршчыкаў. Прэзідэнт сам фарміруе ўрад, які адказны перад ім, а не перад парламентам. Упершыню гэтая форма праўлення з’явілася ў Злучаных Штатах Амерыкі.

У парламенцкай рэспубліцы ўрад фарміруецца парламентам і адказны перад парламентам. Кіраўнік урада (прэм’ер-міністр, канцлер) выконвае галоўную ролю ў дзяржаве. Прэзідэнт існуе, але фактычна здзяйсняе прадстаўнічыя і цырыманіяльныя функцыі.

Адрозненні парламенцкай і прэзідэнцкай рэспублік
Прэзідэнцкая	Парламенцкая	Змешаная
Прэзідэнт (кіраўнік дзяржавы) абіраецца насельніцтвам	Прэзідэнт (кіраўнік дзяржавы) абіраецца і кантралюецца парламентам	Прэзідэнт (кіраўнік дзяржавы) абіраецца насельніцтвам
Кіраўнік урада — прэзідэнт	Кіраўнік урада — прэм’ер-міністр (істотная роля ў кіраўніцтве)	Кіраўнік урада — прэм’ер-міністр
Урад назначаецца прэзідэнтам	Урад фарміруецца парламентам	Урад назначаецца прэзідэнтам
Урад нясе адказнасць перад прэзідэнтам	Урад нясе адказнасць перад прэзідэнтам	Урад нясе адказнасць перад прэзідэнтам

Вылучаюць таксама змешаную, або «паўпрэзідэнцкую», рэспубліку. Гэта форма праўлення імкнецца спалучаць моцную прэзідэнцкую ўладу з эфектыўным кантролем парламента за дзейнасцю ўрада. Яе галоўная адметная рыса — падвойная адказнасць урада. Ён нясе адказнасць і перад прэзідэнтам, і перад парламентам.