Беларуская літаратура. 10 клас

Як сталы пісьменнік Алесь Гарун сфарміраваўся далёка за межамі Беларусі — у Сібіры. Самым значным яго здабыткам з’яўляецца адзіны прыжыццёвы зборнік вершаў «Матчын дар», які мае падзагаловак «Думы і песні» і прысвечаны маці паэта. Гэта кніга
павінна была ўбачыць свет яшчэ ў 1914 годзе, але Першая сусветная вайна затрымала выданне на чатыры гады.

«Матчын дар» з’яўляецца амаль поўным зборам твораў паэта нашаніўскага перыяду і адначасова пачаткам  новага этапу развіцця беларускай літаратуры — паслянашаніўскага адраджэння. Зборнік вызначаецца разнастайнасцю інтанацый, шчодрасцю вобразнага свету, выяўленчых сродкаў і багаццем рытмічных форм.

Янка Купала, які ў 1916 годзе, уражаны падзеямі Першай сусветнай вайны, перастаў пісаць вершы, у 1918 годзе атрымаў ад Максіма Гарэцкага кнігу Алеся Гаруна «Матчын дар» і быў настолькі ўзрушаны, што вярнуўся да літаратуры.

Некаторыя вершы для зборніка «Матчын дар» дапрацоўваліся аўтарам. І адзін з іх — «Ты, мой брат, каго зваць Беларусам...» — напісаны яшчэ ў 1910 годзе. Першапачаткова верш называўся «Беларусам у чатырохлецце “Нашай нівы”». 

Ужо з самага пачатку праз сяброўскі, свойскі зварот («Ты, мой брат, каго зваць Беларусам...») лірычны герой не імкнуўся ўзвысіцца, а размаўляў са сваім чытачом — простым беларусам — на роўных:

Ты, мой брат, каго зваць Беларусам, Роднай мовы сваёй не цурайся;        Як не зрокся яе пад прымусам,         Так і вольны цяпер не зракайся.

Твор закранае шмат тэм і праблем грамадска-палітычнага характару. Асноўны матыў верша — вызваленча-патрыятычны; паэт асэнсоўваў праблемы нацыянальнага самавызначэння і барацьбы з прыгнётам. Прычыны беднасці і сацыяльнай неўладкаванасці аўтар бачыў  у тым, што «госцікі-герцы¹» бессаромна разрабавалі Беларусь. Тым не менш лірычны герой верыць у магчымасць адраджэння, бо народ, які змог захаваць самае дарагое — родную мову, — не зможа загінуць.

Менавіта захаванне гэтай спадчыны, гэтага нацыянальнага кода павінна прывесці да адраджэння Беларусі і дапамагчы заслужыць пашану сярод іншых народаў.

Навукоўцы гавораць. «З паэтаў “Нашае нівы” назавём перш за ўсё А. Гаруна, ад каторага наша пісьменнасць можа шмат чаго спадзявацца. Лёгкасць і мілазычнасць верша, рупная шліфоўка яго, новае і вельмі пекнае счэпліванне рыфм — усё гэта дужа аздабляе яго паэзію. У дзе якіх творах спатыкаецца (сустракаецца. — Аўт.) сіла і сціснутасць мовы. Глаўна ж тое, што пры ўсім гэтым А. Гарун ні да каго іншага не падобны, што ён не зрабіўся нічыім “падгалоскам”. Гэта зарука, што нашы надзеі на яго талент не пойдуць намарна» (Максім Багдановіч)..

Узор філасофскай лірыкі ў творчасці Алеся Гаруна — верш «Ідуць гады», які ўяўляе сабой своеасаблівы дыялог паміж дзвюма асобамі пра сэнс жыцця. Гэта вечнае пытанне, адказ на якое шукае кожны чалавек. Верш мае ярка выражаны элегічны характар і пабудаваны на траістасці, як і шмат іншых тэкстаў Алеся Гаруна, твораў вуснай народнай творчасці.

Ідэя верша ў тым, каб паказаць, што жыццё — няспынны працэс («Ідуць гады, ідуць гады, // І з імі ўсё на свеце. // Сягоння ты, а йшлі дзяды, // А заўтра пойдуць дзеці»), які заключаецца ў гармоніі з навакольным светам і атрыманні асалоды для сябе і іншых. Філасафічнасць паэтычнага слова мастака натуральна спалучалася з высокім гуманізмам яго твораў.

Алесь Гарун быў гуманістам. Лірычны герой у вершы «Праводзіны» выпраўляў брата на вайну, абяцаў яму дагледзець яго сям’ю ў выпадку смерці і прасіў за... ворагаў: Будзе праціўнік пабіты ляжаць, —   Ты пашкадуй яго, брат!                   Раны завяжаш, паможаш устаць, — Й ён чалавек і салдат.

Алесь Гарун быў таксама выдатным празаікам і драматургам. Яго проза абапіралася на нацыянальныя традыцыі і ўзбагачала скарбніцу беларускага прыгожага пісьменства новымі формамі і тэмамі. 

У сваіх апавяданнях («Першы снег», «Пан Шабуневіч», «Маладое», «Чалавек без крыві», «Свята», «П’ера і Каламбіна» і інш.) закранаў філасофскія пытанні выжывання асобы ва ўмовах сацыяльнага ўціску, нацыянальнага бяспраўя. Часта пісьменнік узнімаўся над часам і канкрэтным месцам, разважаючы над агульначалавечымі праблемамі.

Навукоўцы гавораць. «Проза Гаруна-Жывіцы вызначаецца хараством мовы й стылю, наогул дасканальствам тэхнікі й глыбінёй думкі, але яна не нацыянальна, нават змест яе даволі часта небеларускі. Такія рэчы, як “П’еро і Калямбіна”, здавальняюць літаратурнае вымаганне самага тонкага смакуна, даюць па-беларуску тое, што дагэтуль беларуская інтэлігенцыя знаходзіла выключна ў чужых мовах. Дачыненні мужчыны і жанчыны, што ў лірыцы Гаруна маюць рэальна раскрыты канчатак, у гэтым апавяданні тройчы зводзяцца на трагічна наканованую, немінушчую развязку» (Максім Гарэцкі).

Для дзяцей быў напісаны зборнік п’ес «Жывыя казкі», куды ўвайшлі «Хлопчык у лесе», «Шчаслівы чырвонец» і «Дзіўны лапаць, або Не ўсё тое порах, што ў пораху ляжыць». У драматычных творах аўтар змог спалучыць народныя казачныя набыткі з уласнымі літаратурнымі знаходкамі. Алесь Гарун стварыў вобразы, якія адпавядаюць беларускім ідэалам справядлівасці і прыгажосці.

Паэт пражыў складанае, поўнае трагедый жыццё. Яго творчасць вызначалася шматпланавасцю. Максім Гарэцкі ў «Гісторыі беларускае літаратуры» адзначаў: «Яго (Алеся Гаруна. — Аўт.) паэзію спарадзілі мукі душы...; гэта — не пісанне для другіх, не творчасць для чужога вока і для свае прыемнасці, а гэта — балючыя развагі паэта з самім сабою, жаданне ўцішыць боль, запісанае на паперу для самога сябе».

Аналізуючы рытміка-інтанацыйную і моўна-стылёвую характарыстыку верша «У прыпар», Максім Гарэцкі зрабіў заўвагі, якія ў поўнай меры можна аднесці да ўсёй творчасці паэта: «Спачатку кароткія... аднаслоўна-трывожныя, як перад гразою, радкі, якія спараджаюць гром».

Наш сучаснік Пятро Васючэнка заўважыў яшчэ адну цікавую рысу паэзіі Алеся Гаруна: «Ноч — улюбёны час медытуючага лірычнага героя Алеся Гаруна, у адрозненне ад “вечаровага” настрою лірыкі Максіма Багдановіча».

Значнасць творчасці Алеся Гаруна для беларускай пазіі яшчэ ў 1920-я гады акрэсліў Адам Бабарэка ў працы «Да “Думак і нататак аб беларускай літаратуры”»: «Багушэвіч адкрыў нам, што мы гаворым не проста, а беларускай мовай і што яна мае правы, як іншыя мовы, на развіццё.

Неслухоўскі (Янка Лучына. — Аўт.) адкрыў, што праз паэта гаворыць народ, што праз яго ён выказвае свету свае гора і радасць і свае думкі.

Я. Купала адкрыў, што мы беларусы і што мы знаходзімся ў немагчымых умовах жыцця, што мы людзі, хоць і мужыкі, і маем права як такія на лепшае жыццё.

Я. Колас адкрыў нам, што наш край прыгожы і што ў ім ёсць сілы, свежыя крыніцы для таго, каб уладзіць, збудаваць жыццё прыгажэй і лепей.

М. Багдановіч адкрыў нам прыгожасць нашай песні, а таксама пазнаёміў нас з культурнымі формамі і мыслямі аб свеце і жыцці.

А. Гарун адкрыў, што прырода — найлепшы настаўнік у жыцці і што жыццё — у працы і змаганні».

Літаратурная спадчына Алеся Гаруна, у якой шмат увагі надавалася асэнсаванню гісторыі, агульначалавечым праблемам (свабодзе, справядлівасці, месцу чалавека ў свеце, міласэрнасці), актуальная і да нашага часу. Паэт дае ўзоры мужнасці, самаахвярнасці і годнасці.

Літаратурныя сувязі. Грамадзянскае гучанне твора «Ты, мой брат, каго зваць Беларусам...» пераклікаецца паводле ідэйнага напаўнення з вершамі Уладзіміра Караткевіча — «Беларуская песня», Любы Тарасюк — «Імя Айчыны». Філасофская лінія блізкая да выказанага Максімам Багдановічам.

 ___________________________________
¹ Ге´рцы — махляры, марнатраўцы.