Ян Чачот

* Біяграфія

Калі Адам Міцкевіч пачаў пісаць вершы, яго рэдактарам і своеасаблівым літаратурным агентам быў Ян Чачот. «Адам, польскай мовы ты зусім не ведаеш, — казаў яму сябар. — Таму не крыўдуй, буду выпраўляць усе твае памылкі!»

Ян Чачот нарадзіўся 7 ліпеня1 1796 года ў вёсцы Малюшычы цяперашняга Карэліцкага раёна. Бацькі яго паходзілі са збяднелай, але старадаўняй шляхты.

Маленства будучага паэта праходзіла паблізу Баранавіч, у маёнтку Рэпіхава, што належаў графу Тызенгаўзу. Ян бавіў час з сялянскімі дзецьмі. Зрэшты, нічым ад іх не адрозніваўся, таму беларускую культуру і мову ўспрымаў як родную.

У 1809 годзе бацькі аддалі яго ў наваградскую школу, дзе ў якасці настаўнікаў служылі манахі дамініканскага ордэна. Там Ян пасябраваў з Адамам Міцкевічам, і гэта сяброўства абодва пранеслі праз усё жыццё. Навучанне было класічным: мовы, матэматыка, гісторыя, літаратура, права. Адам і Ян мелі здольнасці да вучобы, і іх імёны заўсёды былі сярод выдатнікаў.

Самай улюбёнай іх справай было наведванне беларускіх свят. У літаральным сэнсе яны не абміналі ніводных Каляд, любілі Купалле і адзначалі Дзяды. Беларуская культура стала светапоглядным падмуркам для творчасці абодвух паэтаў, яна доўгія гады натхняла іх на служэнне навуцы і літаратуры.

Далей было навучанне ў Віленскім універсітэце. Ян Чачот паступіў туды ў 1816 годзе на аддзяленне маральных і палітычных навук. Напэўна, ён зрабіў бы выдатную кар’еру навукоўца, калі б не складаны фінансавы стан бацькоў.

Ян Чачот быў закаханы ў дачку рэктара Віленскага ўніверсітэта Зосю Малеўскую, але гэта было неўзаемнае каханне. І паколькі ён больш нікога не пакахаў і ніколі не ажаніўся, то яна адзіная стала прататыпам для вобраза недасяжнай каханай, што часта сустракаўся ў яго творчасці.

Ян вымушаны быў пакінуць вучобу і пачаць самастойна зарабляць на жыццё. Ён уладкаваўся ў канцылярыю, якая займалася ўпарадкаваннем архіва князёў Радзівілаў. Праца была складаная, але цікавая. Паэт трымаў у руках і чытаў дакументы, кнігі, якім было па трыста і болей гадоў, гісторыя краіны была ў яго на далоні.

У 1818 годзе Ян Чачот уступіў у таварыства філаматаў. Яго ўлюбёная тэма — Статут Вялікага Княства Літоўскага, які ён цудоўна ведаў. Праз два гады Ян Чачот узначаліў літаратурны аддзел таварыства філарэтаў. Ён быў прызнаны адным з найлепшых паэтаў краю, а яго вершы, пакладзеныя на музыку, сучаснікі спявалі падчас свят.

Трэба адзначыць, што Ян Чачот быў знаёмы з усімі тагачаснымі літаратарамі, якія гуртаваліся вакол Віленскага ўніверсітэта. Але найбольш блізкія адносіны ў яго па-ранейшаму былі з Адамам Міцкевічам. Сяброўства ў таварыстве філаматаў лічылася надзвычайнай каштоўнасцю і адной з важных тэм для абмеркавання. У літаратуры таго часу быў нават модны сюжэт пра любоўны трохвугольнік, у якім сяброўства аказвалася даражэйшым за каханне. Ян Чачот лічыў, што сяброўства — гэта адносіны добрага чалавека з добрым, калі яны не маюць адзін ад аднаго ніякіх таямніц. Для Адама Міцкевіча менавіта каханне стала адной з найвышэйшых каштоўнасцей, што адлюстравалася ў яго паэзіі.

З успамінаў. «З дзяцінства Чачот быў паэтам, як і Адам (Міцкевіч. — Аўт.), і хоць яны былі нібы звязаныя адной душой, значна адрозніваліся знешнасцю, характарам, як гэта кажуць, тэмпераментам. Адам заўсёды вызначаўся кемлівасцю і незразумелым дарам прыцягнення да сябе не толькі равеснікаў... Чачот адзіны, можа, каму дазволена было бурчаць на Адама, дакараць яго і рабіць яму заўвагі. Нават у знешнасці яго заўважаўся дзіўна лагодны, рахманы характар. Нізкі, круглатвары, як паблажлівы да ўсіх, так патрабавальны да сябе і Адама, ён быў сапраўдным увасабленнем чуласці і любові да бліжняга» (Ігнат Дамейка).

Але лёс склаўся так, што шляхі сяброў разышліся. У 1823 годзе Яна Чачота арыштавалі па справе філаматаў і разам з паплечнікамі выслалі ў Арэнбург. У 1826—1830 гадах ён жыў пад паліцэйскім наглядам ва Уфе. Седзячы ў «бернардынскіх мурах» вязніцы, ён разам з іншым сваім сябрам Тамашом Занам узяў усю віну на сябе.

Гэтым ён выратаваў і Міцкевіча, і многіх іншых удзельнікаў таварыства, якія атрымалі меншае пакаранне (пад суд пайшло 108 чалавек, зняволена — 85). Далей яго чакалі турма, катарга, выгнанне. Ян Чачот мужна і самаахвярна пераадолеў усе выпрабаванні і нейкім цудам вярнуўся на Радзіму, працаваў у Лепелі канцылярыстам у інжынерным упраўленні Бярэзінскага канала.

Тут ён стаў збіраць беларускі фальклор. З 1837 года ў Вільні асобнымі выпускамі выйшла шэсць фальклорных зборнікаў Яна Чачота пад агульнай назвай «Сялянскія песні з­над Нёмана і Дзвіны».

У зборніках аўтар — збіральнік твораў вуснай народнай творчасці — адзначыў дасканаласць народнай паэзіі, прааналізаваў граматычныя асаблівасці беларускай мовы і даказаў спецыфічнасць яе сістэмы, каб потым Яўхім Карскі напісаў, што «ўся сукупнасць характэрных для яе рыс не паўтараецца ні ў адной са славянскіх моў». Чачот апублікаваў не толькі польскія і ўкраінскія, але і беларускія валачобныя, юр’еўскія, вясновыя, купальскія, калядныя, жніўныя, дажынкавыя, вясельныя, хрэсьбінныя, пазаабрадавыя, дзіцячыя песні. Праца Яна Чачота не страціла каштоўнасці для навукі і зараз.

Падарванае здароўе не дазволіла паэту развіць паэтычны талент. Нейкі час ён працаваў у Шчорсаўскай бібліятэцы, адной з найбольш багатых у Беларусі. У 1847 годзе творца паехаў на лячэнне ў Друскенікі (цяпер Друскенінкай, Літва), але там яго здароўе пагоршылася — і Ян Чачот памёр. Апошні спачын пісьменнік знайшоў на могілках вёскі Ротніца (Літва). Ян Чачот — знакавая асоба для гісторыі трох народаў — Беларусі, Польшчы і Літвы.

Уклад у развіццё літаратуры

1. У пачатку ХІХ стагоддзя тэксты на жывой беларускай гаворцы былі ананімныя. Ян Чачот — адзін з першых аўтараў беларускамоўных тэкстаў, каго мы ведаем па імені2.
2. Ян Чачот сваімі творамі («Калдычэўскі шчупак», «Падземны звон на горцы ў Пазяневічах») прадвызначыў з’яўленне жанру гутаркі (гавэнды), які стаў вельмі папулярным у літаратуры ХІХ стагоддзя.
3. Ян Чачот можа лічыцца адным з першых тэарэтыкаў беларускай лінгвістыкі (прадмовы да «Сялянскіх песень...», 1846). На падставе сваіх назіранняў за з’явамі беларускай мовы ён даў тэарэтычныя парады наступным пакаленням паэтаў наконт сілаба­танічнай сістэмы вершаскладання3, якая сапраўды аказалася найбольш прыдатнай для паэзіі.
4. Ян Чачот сабраў, апрацаваў і выдаў шэсць зборнікаў пад агульнай назвай «Сялянскія песні...». Сваю місію ён бачыў у тым, каб абудзіць у адукаванай публікі цікавасць да духоўнага жыцця сялян, сцвердзіць эстэтычную каштоўнасць народнай песні і культуры.

___________________________

1 Тут і далей даты нараджэння ўказаны па новым стылі.
2 Самым першым з такіх аўтараў быў, верагодна, Ян Баршчэўскі. Даследчык Рамуальд Падбярэскі адзначаў, што пісьменнік у маладыя гады пісаў пабеларуску (напрыклад, верш «Рабункі мужыкоў», 1812).
3 Сам Чачот у беларускамоўных творах мала карыстаўся сілаба­тонікай, бо на яго ўплывалі фальклорныя тэксты.