Беларуская літаратура. 10 клас

Рэлігійныя і богаслужэбныя кнігі на стараславянскай мове былі перакладзены са старажытных моў або створаны ў Балгарыі і разам з хрысціянствам распаўсюджваліся ў культурна залежных ад Візантыі землях — на Балканах, у Чэхіі, Маравіі, Паноніі і інш. Раннехрысціянскія па паходжанні візантыйскія і балгарскія рэлігійныя і «паўсвецкія» (прыродазнаўчыя, гісторыяграфічныя, павучальныя) творы ўваходзілі ў агульны фонд славянскага пісьменства, аднолькавы для Балгарыі, Румыніі, Малдавіі і тагачаснай Русі.

Вызначальную ролю ў жыцці сярэдневяковага чалавека адыгрывала Біблія — асноўная кніга, што ляжала ля вытокаў культур усіх народаў, якія прынялі хрысціянства. Яе змест быў вядомы з асобных біблейскіх кніг, спецыяльных зборнікаў і каментарыяў тэолагаў.

Біблія — яркі прыклад помніка перакладной літаратуры. Гэта збор тэкстаў фальклорнага і літаратурнага паходжання з Блізкага Усходу, які складаецца са Старога Запавету — дахрысціянскіх тэкстаў (напрыклад, пра стварэнне свету) і Новага, які апавядае пра зямное жыццё Хрыста, асновы яго веравучэння. 

Апокрыфы — творы раннехрысціянскай і познеіудзейскай літаратуры, якія не ўвайшлі ў біблейскі канон, гэта значыць, па нейкіх прычынах не былі прызнанымі творамі Бібліі.

Актыўна распаўсюджваліся на славянскіх землях апакрыфічныя творы. Апокрыфы блізкія да Бібліі па змесце, эмацыянальным ладзе і фармальных прыметах, але гэтыя рэлігійныя аповесці не ўключаны ў богаслужбовы ўжытак.

Паколькі бытавалі гэтыя творы як ерэтычныя, забароненыя, то ў іх рэлігійны канон не вытрымліваўся вельмі строга: у тэкст уключаліся легендарна-казачныя, фальклорныя элементы, адступленні. Нямала падобных тэкстаў нараджалася ў ерэтычных суполках хрысціянскага Усходу, у Візантыі і Балгарыі. Часта апокрыфы расказвалі пра дзяцінства Хрыста або хаджэнне Багародзіцы па пакутах. 

Тэксты перапісваліся марудна — па 1,5—2 старонкі ў дзень, таму рукапісныя кнігі распаўсюджваліся вельмі павольна.

Да кніг богаслужэбнага характару належаць Апостал, Псалтыр, евангеллі, трэбнікі, часасловы (паслядоўнасць малітваў па гадзінах сутак), пролагі (каляндарныя зборнікі кароткіх жыцій і павучанняў) і інш. Такога багатага пераліку тэкстаў патрабавалі правілы вядзення службы. Асобныя кнігі выконвалі і іншыя функцыі: напрыклад, па часаслову і псалтыры вучыліся чытаць, варажылі.

Найбольш папулярным і любімым творам на Русі была Псалтыр — збор спеваў цара Давіда, што ўваходзілі ў богаслужэбную практыку. Часта кнігу ў адпаведнасці са зместам ілюстравалі каляровымі выявамі. Папулярнасць кнігі тлумачылася лірычнай танальнасцю, выразнасцю стылёва вытанчанага тэксту псалмоў, якія ва ўмовах слабай развітасці паэзіі ўспрымаліся вельмі эмацыянальна.

У Раннім сярэдневякоўі таксама шырока была распаўсюджана перакладная патрыстыка — сукупнасць сачыненняў айцоў царквы, грэка-рымскіх філосафаў-багасловаў IІI—VIII стагоддзяў, творы якой траплялі ў Еўропу і, адпаведна, на тэрыторыю Беларусі. Хрысціяне да сённяшняга часу абапіраюцца на вопыт аскетычнага жыцця першых падзвіжнікаў, меркаванне аўтарытэтных старцаў паводле розных жыццёвых пытанняў, на разуменне хрысціянскай маралі, абгрунтаваных у гэтых старажытных тэкстах. Айцы Царквы прадстаўлялі матэрыяльны свет як поўную мэтазгоднасці ўніверсальную гармонію і разважалі пра яе непахісныя законы. Такія творы станавіліся вядомымі са зборнікаў павучанняў, слоў і казанняў, складзеных старабалгарскімі кніжнікамі і іх паслядоўнікамі («Залатавуст», «Златаструй», «Маргарыт», «Ізмарагд»), а таксама багаслоўскіх трактатаў, тлумачэнняў незразумелых месцаў Святога Пісання, зборнікаў афарызмаў, цытат са старажытных тэкстаў («Ізборнік», «Пчала», «Шасціднеў» (кніга пра шэсць дзён стварэння свету)) і інш. Бывала, што цытатнікі напаўняліся не толькі кананічным зместам: напрыклад, у «Шасцідневе Іаана, экзарха Балгарскага» можна знайсці ілюстрацыю са знакамі задыякальнага кола.

Пашыранай на нашых тэрыторыях была і перакладная жыційная літаратура. Жыціі, складзеныя паводле канона (незвычайныя паводзіны ў дзяцінстве, ідэалізацыя падзвіжніка, апяванне яго дабрачыннасці, духоўных подзвігаў, цудатворства), паказвалі вернікам шлях выратавання душы, узор духоўнай велічы. Бадай, самы папулярны твор у гэтым жанры — «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», у якім па-славянску пераказаны сюжэт пра вяртанне блуднага сына.