*§ 38—1. Прасторавая і палавая структуры папуляцый
Палавая структура
Палавая структура — гэта суадносіны колькасці асобін рознага полу ў папуляцыі. Палавая структура ўласцівая толькі папуляцыям раздзельнаполых арганізмаў. Тэарэтычна суадносіны палоў павінны быць прыкладна аднолькавымі: 50 % агульнай колькасці павінны складаць мужчынскія асобіны, а 50 % — жаночыя. Фактычныя суадносіны палоў залежаць ад дзеяння розных фактараў асяроддзя, генетычных і фізіялагічных асаблівасцей віду.
У прыродных папуляцыях адрозніваюць першасныя, другасныя і трацічныя суадносіны палоў. Першасныя суадносіны палоў — суадносіны зігот па палавой прыналежнасці, якія назіраюцца пры палавым размнажэнні ў момант апладнення. Яны вызначаюцца генетычнымі механізмамі, якія забяспечваюць раўнамернасць разыходжання палавых храмасом пры ўтварэнні гамет і роўнаверагоднае іх спалучэнне пры апладненні. Як правіла, першасныя суадносіны палоў роўны 1 : 1. У далейшым гэтыя суадносіны могуць змяняцца ў залежнасці ад розных фактараў асяроддзя.
Другасныя суадносіны палоў — гэта суадносіны палоў на момант нараджэння (сярод нованароджаных). Яно фарміруецца на працягу эмбрыянальнага перыяду, калі на генетычную абумоўленасць полу накладваецца ўплыў фактараў асяроддзя. У выніку пры нараджэнні асобін назіраецца адхіленне ад першапачаткова раўнамерных суадносін палоў.
Змяненне суадносін палоў на эмбрыянальным этапе развіцця адзначаецца ў шаўкапрада тутавага. Пол асобіны ў яго залежыць ад тэмпературы навакольнага асяроддзя. Гэту асаблівасць выкарыстоўвае ў шаўкаводстве чалавек. Паколькі ў коканах, якія завіваюць самцы, шоўку на 25 % больш, то для атрымання большай колькасці самцоў яйкі вытрымліваюць пры тэмпературы, спрыяльнай для іх развіцця. У мурашак рыжых лясных з яек, адкладзеных пры тэмпературы ніжэй за +20 °С, развіваюцца самцы, пры больш высокай — амаль выключна самкі. Дафніі пры аптымальнай тэмпературы размнажаюцца партэнагенетычна, а пры павышанай ці паніжанай тэмпературы ў папуляцыях з’яўляюцца самцы. На з’яўленне двухполага пакалення ў тлей могуць уплываць змяненні даўжыні светлавога дня, тэмпературы, павелічэнне шчыльнасці насельніцтва і іншыя фактары.
Да моманту палавога выспявання суадносіны палоў таксама змяняюцца ў выніку шэрага знешніх прычын. Суадносіны палоў сярод дарослых палаваспелых асобін — гэта трацічныя суадносіны палоў. Яны залежаць ад устойлівасці асобін рознага полу да фактараў асяроддзя, што звязана з фізіялагічнымі, экалагічнымі, паводзінскімі і іншымі асаблівасцямі самцоў і самак. Так, у папуляцыях фазанаў, вялікіх сініц, крыжанак адзначаецца перавага колькасці самак, а ў папуляцыях пінгвінаў, наадварот, пераважаюць самцы.
У чалавека ў сярэднім на 100 дзяўчынак нараджаецца 106 хлопчыкаў, да 16—18 гадоў гэтыя суадносіны практычна выраўноўваюцца. Але на працягу жыцця з прычыны павышанай смяротнасці мужчынскага полу гэтыя суадносіны змяняюцца і да 50 гадоў складаюць 85 мужчын на 100 жанчын, а да 80 гадоў — 50 мужчын на 100 жанчын.
Суадносіны асобін рознага полу і асабліва доля самак, якія размнажаюцца, значна ўплываюць на колькасць, шчыльнасць і нараджальнасць папуляцыі. Таму вызначэнне палавой структуры прыродных папуляцый дазваляе чалавеку правільна планаваць мерапрыемствы па ўзаемадзеянні з імі: выкарыстоўваць папуляцыі для сваіх мэт ці прымаць меры па іх ахове.
Паўторым галоўнае. Для папуляцыі характэрна пэўная прасторавая і палавая структура. Прасторавая структура характарызуе размеркаванне асобін папуляцый на займаемай тэрыторыі. У залежнасці ад ступені неаднароднасці асяроддзя пражывання, біялагічных асаблівасцей віду і паводзін асобін у папуляцыях можа назірацца выпадковае, раўнамернае ці групавое размеркаванне. Палавая структура ўласцівая толькі папуляцыям раздзельнаполых асобін. Яна адлюстроўвае суадносіны колькасці асобін рознага полу. У прыродных папуляцыях адрозніваюць першасныя, другасныя і трацічныя суадносіны палоў.