Біялогія. 10 клас

У насенных раслін антэрыдыі адсутнічаюць, а архегоніі маюцца толькі ў голанасенных. У пакрытанасенных генератыўнымі органамі з’яўляюцца кветка, насенне, плод. Кветка — відазменены пакарочаны парастак, прыстасаваны для палавога размнажэння. У ім сумешчаны працэсы ўтварэння палавога пакалення, гамет, апылення, апладнення, утварэння насення і пладоў. Нягледзячы на вельмі вялікую разнастайнасць кветак, для іх характэрны агульны план будовы.

Вегетатыўныя часткі кветкі (кветаножка, кветаложа, чашачка, венчык) не прымаюць непасрэднага ўдзелу ў працэсе размнажэння, а выконваюць дапаможныя функцыі. Генератыўныя часткі кветкі (тычынка, песцік) адыгрываюць галоўную ролю ў працэсе размнажэння. Тычынка — гэта частка кветкі, якая прадвызначае мужчынскі пол. Кожная тычынка складаецца з тычынкавай ніткі і пыльніка. Пыльнік складаецца з двух пылковых мяшкоў, у кожным з якіх маецца па дзве пылковыя камеры (гнёзды). У пылковых камерах знаходзяцца пылковыя зерні, у кожным з якіх утвараецца па два сперміі. Песцік у кветцы займае цэнтральнае становішча. Ён прадвызначае жаночы пол і складаецца з рыльца, слупка і завязі. У завязі знаходзіцца адзін ці некалькі семязачаткаў (семязавязей). У кожным семязачатку фарміруецца зародкавы мяшок, які змяшчае адну яйцаклетку. У кветцы можа быць некалькі песцікаў, а ў песціку можа быць некалькі семязачаткаў. Працэсы ўтварэння палавога пакалення і палавых клетак у пакрытанасенных будуць разгледжаны ў раздзеле 3.

У большасці раслін дробныя кветкі сабраны ў суквецці. Простыя суквецці адрозніваюцца парадкам размяшчэння кветак на кветаносе, тыпам кветак і характарам кветаноса (гл. табл.). 

Табліца. Характарыстыка асноўных тыпаў простых суквеццяў

Назва	Характэрныя асаблівасці	Прадстаўнікі
Простая гронка	Кветкі на скарочаных кветаножках прымацоўваюцца ў чарговым парадку на падоўжаным тонкім кветаносе	Ландыш, чаромха, лубін, баркун
Просты парасонік	Кветкі на кветаножках аднолькавай даўжыні мацуюцца да верхавіны кветаноса	Прымула, вішня
Пачатак	Сядзячыя кветкі (без кветаножак) размяшчаюцца на падоўжаным, моцна патоўшчаным мясістым кветаносе	Капытнік, кукуруза
Галоўка	Кветкі на скарочаных кветаножках ці сядзячыя прымацоўваюцца да скарочанага патоўшчанага кветаносу	Канюшына лугавая, канюшына горная
Просты колас	Сядзячыя кветкі (без кветаножак) размяшчаюцца па ўсёй даўжыні тонкага кветаноса	Падарожнік, ятрышнік
Просты шчыток	Кветкі на кветаножках рознай даўжыні адыходзяць ад розных пунктаў кветаноса і размяшчаюцца на адным узроўні	Багун, груша, спірэя
Кошык	Сядзячыя кветкі размяшчаюцца па ўсёй паверхні патоўшчанага пашыранага кветаложа, акружанага зялёнымі лісточкамі, якія ўтвараюць абгортку	Дзьмухавец, сланечнік, календула, рамонак, нівянік, падбел

 

Да складаных суквеццяў належаць: складаная гронка, складаны парасонік, складаны колас, складаны шчыток. Складаная гронка складаецца з простых гронак, размешчаных у чарговым парадку на галоўным кветаносе (бэз, трыснёг, вінаград). Калі простыя гронкі маюць паніклы выгляд, то складаная гронка называецца мяцёлкай (проса, авёс, мятліца). У складаным парасоніку ад верхавіны галоўнага кветаноса адыходзяць кветаносы простых парасонікаў (морква, кроп, баршчэўнік, пятрушка). У складаным коласе простыя каласкі з сядзячымі кветкамі мацуюцца да галоўнага кветаноса супрацьлегла (жыта, ячмень, пшаніца, пырнік). Складаны шчыток складаецца з простых шчыткоў, якія маюць кветаносы рознай даўжыні і прымацаваны да галоўнага кветаноса ў розных пунктах такім чынам, што ўсе кветкі знаходзяцца ў адной плоскасці (рабіна, бузіна, крываўнік, піжма).

Пасля апылення — пераносу пылковых зерняў з пыльніка на рыльца песціка адбываецца двайное апладненне, а затым фарміраванне насення і пладоў. Гэтыя працэсы падрабязна будуць апісаны ў раздзеле 3. Наяўнасць плода, які змяшчае насенне, — характэрная прымета пакрытанасенных раслін. Разнастайнасць простых пладоў абумоўлена іх адрозненнямі па тыпе каляплодніка (сухія ці сакавітыя), колькасці насення (адна- ці шматнасенныя), асаблівасцях раскрывання (плады, якія  раскрываюцца, ці плады, якія не раскрываюцца) (гл. табл.).

Табліца. Характарыстыка асноўных тыпаў простых пладоў

Назва	Характэрныя асаблівасці будовы	Прадстаўнікі
Сухія аднанасенныя (якія не раскрываюцца) плады
Арэх (арэшак)	Каляплоднік дравяністы, не зрастаецца з насеннем, аснова плода акружана травяністым покрывам (плюскай). Арэшак адрозніваецца меншымі памерамі	Ляшчына, ліпа, граб, рагоз
Жолуд	Каляплоднік скурысты, не зрастаецца з насеннем, аснова плода акружана чашападобнай плюскай	Дуб
Сямянка	Каляплоднік скурысты, не зрастаецца з насеннай лупінай	Сланечнік, дзьмухавец
Зярняўка	Каляплоднік тонкі, зрастаецца з лупінай насення	Кукуруза, жыта
Крылатка	Каляплоднік мае скурысты або перапончаты выраст, не зрастаецца з насенненем	Клён, бяроза, ясень, вяз
Сухія шматнасенныя (якія раскрываюцца) плады
Боб	Каляплоднік з двух створак, да якіх мацуецца насенне, раскрываецца ад верхавіны да асновы	Гарох, боб, лубін, акацыя
Стручок (стручочак)	Каляплоднік з дзвюх тонкіх створак, падзелены перагародкай, да якой мацуецца насенне, раскрываецца ад асновы да верхавіны. Стручочак адрозніваецца меншымі памерамі	Капуста, ярутка палявая, стрэлкі
Каробачка	Каляплоднік скарбонкападобнай формы, які раскрываецца вечкам, дзірачкамі, зубчыкамі або створкамі	Мак, бавоўнік, блёкат
Лістоўка	Каляплоднік утвораны адным пладалісцікам, раскрываецца адной шчылінай па брушным шве	Рагулькі, півоня
Сакавітыя аднанасенныя плады
Касцянка	Каляплоднік складаецца з трох пластоў: вонкавага — скуркі, сярэдняга — мякаці і ўнутранага дравяністага (костачка)	Вішня, сліва, алыча, абрыкос
Сакавітыя шматнасенныя плады
Ягада	Каляплоднік складаецца са скуркі і сакавітай мякаці, у якой размешчана насенне	Тамат, бульба, вінаград
Яблык	Каляплоднік складаецца з трох пластоў: вонкавага — скуркі, сярэдняга — мякаці і ўнутранага ў выглядзе плевак, якія ўтвараюць камеры, дзе знаходзіцца насенне	Яблыня, айва, груша, рабіна
Гарбуз	Каляплоднік складаецца з трох пластоў: вонкавага — цвёрдага дравяністага, сярэдняга — шчыльнай мякаці — і ўнутранага — рыхлай мякаці, у якой размяшчаецца насенне	Агурок, дыня, кавун
Памяранец	Каляплоднік складаецца з трох пластоў: вонкавага — шчыльнага скурыстага афарбаванага, сярэдняга — губчатага, у якім размяшчаецца насенне, і ўнутранага — тонкага скурыстага	Лімон, мандарын, апельсін

 

Калі ў кветцы маецца некалькі песцікаў, то з завязі кожнага з іх утвараецца плод. Зрастаючыся паміж сабой, плады адной кветкі ўтвараюць зборны плод. Зборныя плады характэрны для малін і ажын (зборная касцянка), шыпшыны і казяльца (зборны арэшак), вадазбору і лотаці (зборная лістоўка). Плады маюць розныя прыстасаванні і могуць распаўсюджвацца ветрам, жывёламі, вадой, чалавекам.