§ 22–4. Канфесійнае становішча ў гады Вялікай Айчыннай вайны
1. Палітыка савецкіх улад адносна царквы ў гады ваенных выпрабаванняў
У гады Вялікай Айчыннай вайны царква актыўна падтрымала ўсенародную барацьбу супраць ворага. У адказ савецкае кіраўніцтва зрабіла першыя крокі насустрач Рускай праваслаўнай царкве, да якой належала большасць вернікаў.
Савецкае кіраўніцтва разумела значэнне царквы ў духоўнай падтрымцы народа ў гады цяжкіх выпрабаванняў. Таму ў чэрвені 1941 г. адбылася сустрэча І. В. Сталіна з мітрапалітам Маскоўскім Сергіем. Неўзабаве пасля гэтага спыніў сваю дзейнасць «Саюз ваяўнічых бязбожнікаў», а ўвосень 1941 г. аднавіўся выпуск усіх рэлігійных выданняў.
Адным з доказаў змены стаўлення дзяржаўнай улады да духавенства ў гады Вялікай Айчыннай вайны стаў зварот І. В. Сталіна ў 26-ю гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі: «Усе народы Савецкага Саюза аднадушна падняліся на абарону сваёй Радзімы, справядліва лічачы цяперашнюю Айчынную вайну агульнай справай усіх працоўных без адрознення нацыянальнасцей і веравызнання».
Маскоўская патрыярхія атрымала магчымасць звароту да народа напрамую з дапамогай радыё і друку ў мэтах падтрымання маральнага духу і згуртавання савецкага народа. У такіх дзеяннях асабліва мелі патрэбу жыхары акупаваных нямецка-фашысцкімі захопнікамі тэрыторый.
Ва ўсіх дзеючых храмах сталі праводзіцца службы і набажэнствы, адкрываліся новыя прыходы. Многія святары ваявалі на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Іх уклад у барацьбу за Айчыну не застаўся незаўважаным савецкай уладай. Духавенства стала атрымліваць узнагароды, напрыклад, медалі «За абарону Масквы», «За абарону Сталінграда» і інш.
Рост даверу да духавенства выявіўся і ў тым, што ў лістападзе 1942 г. мітрапаліт Кіеўскі Мікалай (Ярушэвіч) быў прызначаны членам Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па расследаванні нямецка-фашысцкіх злачынстваў.
У шэрагу месцаў рэлігійным арганізацыям былі дазволеныя збор сродкаў для фронту, распаўсюджванне патрыятычных заклікаў, грамадская малітва аб перамозе, адкрыты, хоць і без юрыдычнага афармлення, малітоўныя будынкі.
У велікодную ноч 1942 г. у Маскве, Ленінградзе і некаторых іншых гарадах быў адменены каменданцкі час і дазволена правядзенне хросных хадоў. Такая практыка захоўвалася і ў наступныя ваенныя гады.
З дазволу І. В. Сталіна аднавілася праца духоўных семінарый і цэркваў, дзяржава стала вылучаць Царкве матэрыяльную дапамогу.
У верасні 1943 г. па ініцыятыве І. В. Сталіна адбылося аднаўленне Маскоўскай патрыярхіі і дзейнасці Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі. Гэта быў новы этап ва ўзаемаадносінах савецкай улады і Рускай праваслаўнай царквы. Кіраўніком РПЦ 8 верасня 1943 г. стаў мітрапаліт Сергій (Страгародскі).