§ 22–4. Канфесійнае становішча ў гады Вялікай Айчыннай вайны

1. Палітыка савецкіх улад адносна царквы ў гады ваенных выпрабаванняў

У гады Вялікай Айчыннай вайны царква актыўна падтрымала ўсенародную барацьбу супраць ворага. У адказ савецкае кіраўніцтва зрабіла першыя крокі насустрач Рускай праваслаўнай царкве, да якой належала большасць вернікаў.

Савецкае кіраўніцтва разумела значэнне царквы ў духоўнай падтрымцы народа ў гады цяжкіх выпрабаванняў. Таму ў чэрвені 1941 г. адбылася сустрэча І. В. Сталіна з мітрапалітам Маскоўскім Сергіем. Неўзабаве пасля гэтага спыніў сваю дзейнасць «Саюз ваяўнічых бязбожнікаў», а ўвосень 1941 г. аднавіўся выпуск усіх рэлігійных выданняў.

Адным з доказаў змены стаўлення дзяржаўнай улады да духавенства ў гады Вялікай Айчыннай вайны стаў зварот І. В. Сталіна ў 26-ю гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі: «Усе народы Савецкага Саюза аднадушна падняліся на абарону сваёй Радзімы, справядліва лічачы цяперашнюю Айчынную вайну агульнай справай усіх працоўных без адрознення нацыянальнасцей і веравызнання».

Маскоўская патрыярхія атрымала магчымасць звароту да народа напрамую з дапамогай радыё і друку ў мэтах падтрымання маральнага духу і згуртавання савецкага народа. У такіх дзеяннях асабліва мелі патрэбу жыхары акупаваных нямецка-фашысцкімі захопнікамі тэрыторый.

Ва ўсіх дзеючых храмах сталі праводзіцца службы і набажэнствы, адкрываліся новыя прыходы. Многія святары ваявалі на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Іх уклад у барацьбу за Айчыну не застаўся незаўважаным савецкай уладай. Духавенства стала атрымліваць узнагароды, напрыклад, медалі «За абарону Масквы», «За абарону Сталінграда» і інш.

Рост даверу да духавенства выявіўся і ў тым, што ў лістападзе 1942 г. мітрапаліт Кіеўскі Мікалай (Ярушэвіч) быў прызначаны членам Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па расследаванні нямецка-фашысцкіх злачынстваў.

У шэрагу месцаў рэлігійным арганізацыям былі дазволеныя збор сродкаў для фронту, распаўсюджванне патрыятычных заклікаў, грамадская малітва аб перамозе, адкрыты, хоць і без юрыдычнага афармлення, малітоўныя будынкі.

У велікодную ноч 1942 г. у Маскве, Ленінградзе і некаторых іншых гарадах быў адменены каменданцкі час і дазволена правядзенне хросных хадоў. Такая практыка захоўвалася і ў наступныя ваенныя гады.

З дазволу І. В. Сталіна аднавілася праца духоўных семінарый і цэркваў, дзяржава стала вылучаць Царкве матэрыяльную дапамогу.

У верасні 1943 г. па ініцыятыве І. В. Сталіна адбылося аднаўленне Маскоўскай патрыярхіі і дзейнасці Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі. Гэта быў новы этап ва ўзаемаадносінах савецкай улады і Рускай праваслаўнай царквы. Кіраўніком РПЦ 8 верасня 1943 г. стаў мітрапаліт Сергій (Страгародскі).

2. Канфесійная палітыка германскіх акупацыйных улад на тэрыторыі Беларусі

На акупаванай тэрыторыі Беларусі германскія ўлады распрацавалі сваю палітыку ў адносінах да царквы. Нямецкае кіраўніцтва вырашыла выкарыстоўваць жаданне простых людзей адкрыць храмы і аднавіць у іх набажэнствы ў сваіх інтарэсах. Пры Генеральным камісарыяце Беларусі быў створаны аддзел палітыкі, які кантраляваў дзейнасць беларускага епіскапату. Перад праваслаўнай царквой быў пастаўлены шэраг умоў: яна павінна абвясціць сябе аўтакефальнай і нацыянальнай для таго, каб атрымаць незалежнасць ад Маскоўскага Патрыярхату; царкоўнае справаводства і пропаведзі павінны весціся на беларускай мове; нямецкім уладам давалася права кантраляваць прызначэнні святароў. У адносінах акупацыйных улад да праваслаўнай царквы можна вылучыць некалькі этапаў.

З 3 жніўня 1941 г. пачаліся набажэнствы ў Пакроўскай царкве Віцебска, а затым і ў Казанскай царкве Віцебскага Маркава манастыра, 19 жніўня — у Мікалаеўскім саборы Верхнядзвінска. У пачатку снежня 1941 г. быў асвечаны прастол полацкага Сафійскага сабора. Насельніцтву прадпісвалася ўсе рэлігійныя святы адзначаць па старым стылі, у кожным доме мець іконы, насіць на шыі крыжыкі, хрысціцца перад ежай і пасля яе. Усе раней прынятыя грамадзянскія акты аб'яўляліся незаконнымі. Гэта ў першую чаргу адносілася да рэгістрацыі дзяцей, вянчанняў, смерці. Насельніцтва павінна было праводзіць іх па рэлігійных абрадах.

У 1942 г. нямецкія ўлады прымусілі пакінуты епіскапат правесці Усебеларускі царкоўны сабор. Аднак, нягледзячы на тое, што было здзейснена ў 1942 г. засваенне мітраполіяй афіцыйнага наймення «Святая Праваслаўная Аўтакефальная Беларуская Царква», іерархі, якія ўваходзілі ў яе склад, адмовіліся ажыццявіць некананічнае абвяшчэнне поўнай царкоўнай незалежнасці.

Германскія ўлады асцерагаліся патрыятычных заклікаў мітрапаліта Сергія, таму яны ўсяляк імкнуліся да ліквідацыі ўжо існуючых дакументаў месцаахоўніка і забароны распаўсюджвання яго новых зваротаў. Нават быў выдадзены загад аб арышце Сергія пры ўмове ажыццяўлення захопу Масквы. Акупацыйныя ўлады любымі спосабамі імкнуліся не дапусціць узнікнення магчымасці аб'яднання праваслаўных прыходаў пад яго кіраўніцтвам.

На акупаванай тэрыторыі Беларусі разгортвалася і каталіцкае жыццё, але гэты працэс працякаў больш складана па прычыне больш стрыманых адносін акупацыйных улад да Рымска-каталіцкай царквы, прыходы якой да пачатку вайны дзейнічалі толькі ў заходняй частцы Беларусі.

Адраджэнне каталіцызму стрымлівалася таксама тым, што ў выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення Беларусь увайшла ў склад розных адзінак, у сувязі з гэтым было страчана адзінае кіраўніцтва Касцёлам.

Шмат зрабіў для актывізацыі каталіцкага жыцця на акупаванай тэрыторыі Беларусі ксёндз В. Гадлеўскі, які прыбыў у верасні 1941 г. у Мінск. Спачатку ён працаваў галоўным школьным інспектарам пры генеральным камісарыяце Беларусі, а з 1942 г. займаўся толькі пастырскай дзейнасцю. У тым жа годзе быў закатаваны нацыстамі.

Не абышлі ўвагай германскія акупанты і пратэстанцкую канфесію. З 1941—1942 гг. у Мінскай вобласці пачалі функцыянаваць сем малітоўных дамоў евангельскіх хрысціян і баптыстаў. Увосень 1941 г. з дазволу германскіх улад пачала дзейнічаць такая група ў колькасці 40 чалавек у Віцебску. У Магілёўскай вобласці пратэстанцкія абшчыны ўзніклі ў 1942 г.

3. Уклад духавенства ва ўсенародную барацьбу на акупаванай тэрыторыі Беларусі

Прадстаяцелі і святары Беларусі ў гады акупацыі падвяргаліся вялізнаму, хоць часам і не яўнаму, ціску з боку германскіх улад.

Можна прывесці шмат прыкладаў, калі праваслаўныя і каталіцкія святары дапамагалі партызанам, найбольш вядомы з іх — дзейнасць В. Бекарэвіча. Ён быў сувязным партызанскага атрада імя Р. Катоўскага Ільянскага раёна Вілейскай вобласці, а пазней уступіў у партызанскі атрад імя М. Фрунзе, які дзейнічаў на тэрыторыі гэтай жа вобласці. Протаіерэй В. Капычка, у далейшым благачынны Гомельскай акругі, з'яўляўся байцом партызанскай брыгады імя В. Молатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Пінскай вобласці. Святар М. Хільтаў дапамагаў параненым і хворым партызанам. Многія жонкі святароў пяклі для партызан хлеб.

Шасцідзесяцігадовага святара П. Бацяна, які служыў настаяцелем у вёсцы Кабыльнікі Мядзельскага раёна Вілейскай вобласці, за дапамогу яўрэям арыштавала СД. Над ім жорстка здзекаваліся ў мінскай турме: запрагалі ў плуг і аралі турэмны гарод, цкавалі сабакамі да таго часу, пакуль святар не памёр. Яўрэям таксама дапамагалі манашкі аднаго з гродзенскіх кляштараў.

16—18 лютага 1943 г. у ходзе германскай карнай аперацыі «Зімовае чараўніцтва» вёска Росіца першай падвергнулася экзекуцыі карнікаў. Нягледзячы на тое, што дадзеныя германскай выведкі прадстаўлялі Росіцу як апорны пункт партызан, іх там не аказалася. Тым не менш 206 жыхароў вёскі былі знішчаны аператыўнай групай СД: частка жыхароў былі спалены ў дамах, вялікая група людзей была загнаная ў кароўнік, які затым падпалілі. Сярод забітых былі каталіцкія святары Ю. Кашыра і А. Ляшчэвіч, адзін з якіх быў спалены разам з іншымі жыхарамі, а другі застрэлены за настойлівыя просьбы выратаваць дзяцей (па іншых дадзеных, таксама спалены).

Святары спрабавалі ратаваць сваіх вернікаў. Яны хавалі людзей, давалі неабходныя даведкі аб добранадзейнасці. У перыяд рэпрэсій падчас нацысцкай акупацыі 1941—1944 гг. сёстры-назарэцянкі ў Наваградку, якія служылі ў мясцовым касцёле, прапанавалі сябе ў абмен на арыштаваных акупантамі 120 заложнікаў, якім пагражаў расстрэл. Заложнікаў не расстралялі, некаторых адпусцілі, некаторых вывезлі ў Германію. Але жыццё адзінага ў акрузе святара ксяндза А. Зянкевіча заставалася ў небяспецы, таму, ратуючы яго з рук нацыстаў, сёстры ахвяравалі сабой, абвясціўшы, што ксёндз больш неабходны ў гэтым свеце, чым яны. Сёстры былі расстраляныя ў лесе за пяць кіламетраў ад Наваградка 1 жніўня 1943 г., а 5 сакавіка 2000 г. Папа Рымскі Павел II за гэты подзвіг абвясціў іх Блаславёнымі (на прыступку ніжэй Святых).

Нягледзячы на антырэлігійную палітыку савецкай улады, Царква не засталася безуважнай у гады Вялікай Айчыннай вайны. Духавенства падтрымала ўсенародную барацьбу супраць ворага.

Пытанні і заданні

1. Растлумачце прычыны змяненняў ва ўзаемаадносінах улады і царквы ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

2. Якія мэты мела канфесійная палітыка нацысцкіх захопнікаў на тэрыторыі Беларусі?

3. Ахарактарызуйце ўклад святарства ва ўсенародную барацьбу на акупаванай тэрыторыі Беларусі.

4. Падрыхтуйце паведамленне аб духоўным подзвігу аднаго са святароў у гады Вялікай Айчыннай вайны.