Гісторыя Беларусі, XIX — пачатак XXI ст. 11 клас

Тэрыторыя Беларусі ў XIX ст. з'яўлялася месцам нацыянальнай, рэлігійнай, культурнай разнастайнасці. Гэта непасрэдным чынам уплывала на фарміраванне беларускай ідэнтычнасці.

Працэс фарміравання беларускай нацыі як асаблівай этнічнай супольнасці адбываўся ў ХІХ ст. у складаных гістарычных умовах. Стрымліваючымі фактарамі сталі адсутнасць уласнай дзяржавы, слабасць нацыянальнай буржуазіі і інтэлігенцыі.

Беларускія землі ў XIX ст. уваходзілі ў склад Расійскай імперыі. Беларуская нацыянальная буржуазія знаходзілася на стадыі станаўлення і ўяўляла сабой найбольш слабую праслойку мясцовай шматнацыянальнай буржуазіі. Па агульнадзяржаўным перапісе 1897 г. буржуазія Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай і Магілёўскай губерняў на 84,7 % складалася з яўрэяў і толькі на 1,7 % з беларусаў.

Меў свае асаблівасці і працэс урбанізацыі. Сярод жыхароў беларускіх гарадоў больш за палову складала яўрэйскае насельніцтва. У некаторых гарадах яго доля даходзіла да 70 %.

Адсутнасць вышэйшых навучальных устаноў стала перашкодай для станаўлення нацыянальнай інтэлігенцыі.

Своеасаблівай была і рэлігійная сітуацыя. Пасля ўваходжання беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі страцілі свой былы ўплыў каталіцызм і ўніяцтва. Большасць насельніцтва вызнавалі праваслаўе.

Пасля паўстання 1863—1864 гг. палітыка расійскага ўрада ў беларускіх губернях была накіравана на змяншэнне польскага эканамічнага і культурнага ўплыву.

Былі зачынены ўсе каталіцкія манастыры, якія дапамагалі паўстанцам. У той жа час расійскія ўлады заяўлялі, што не жадаюць парушаць правы католікаў маліцца па сваім абрадзе, а хочуць толькі абараніць некатолікаў ад «драпежных лаўцоў душ» накшталт езуітаў. Каталіцкі касцёл у той перыяд непазбежна асацыяваўся з Польшчай і польскай культурай. Каталіцкім святарам напраўлялася прэтэнзія: маўляў, яны прымушаюць непалякаў маліцца па-польску.

У дакладзе Мінскага генерал-губернатара П. Святаполк-Мірскага (1902 г.) можна знайсці заклік да католікаў губерні маліцца «на роднай мове», што ў дадзеным кантэксце магло азначаць беларускую мову, аднак мова не была названая. П. Святаполк-Мірскі таксама заклікаў чыноўнікаў змагацца супраць распаўсюджанага атаясамлення «католікаў» з «палякамі».

У 1906 г. Магілёўскі генерал-губернатар К. Кржывіцкі рапартаваў, што «беларускае племя» па мове і норавах знаходзіцца дзесьці пасярэдзіне паміж карэннымі рускімі і палякамі. Ён лічыў, што палякі асімілююць беларусаў, калі ўрад не прыме энергічныя меры для абмежавання ўплыву польскай культуры і «ўсімі сродкамі культуры не абудзіць нацыянальнай свядомасці ў Беларусі, каб захаваць беларусаў для рускай культуры». К. Кржывіцкі выказваўся за выкарыстанне беларускай мовы ў школах, за ўвядзенне яе ў цэрквах, а таксама за выдачу дзяржаўных субсідый беларускім сялянам, якія жадалі набыць зямлю.

Але толькі нешматлікія чыноўнікі думалі такім чынам. Напрыклад, камісія, якая ў 1905 г. расследавала абмежаванні, накладзеныя на палякаў, прыйшла да высновы, што хоць «мясцовыя мовы» варта заахвочваць ва ўсіх сферах, уключаючы адукацыю, выкладанне на ўкраінскай і беларускай мовах было б залішнім і недарэчным: «Маларасійскія і беларускія дыялекты настолькі блізкія да рускай мовы, што няма патрэбы ў адначасовым выкладанні на іх. Больш за тое, беларускі дыялект, на якім амаль не існуе літаратуры, наўрад ці можна нават выкладаць як самастойны прадмет».

У 1911 г. магілёўскі губернатар дакладваў, што «культурны ўзровень» і норавы ў яго губерні вельмі нізкія, і адзначаў вострую патрэбу ў адкрыцці большай колькасці школ, каб вывесці мясцовае насельніцтва «з цемры».

За некалькі месяцаў да пачатку Першай сусветнай вайны ва ўрадавай справаздачы аб рэгіёне гаварылася: «Развіццё нацыянальнага руху сярод беларусаў слабае, у народных масах яно амаль не існуе; толькі частка беларускай інтэлігенцыі спрабуе абудзіць у беларусаў нацыянальную свядомасць пячаткай і іншымі сродкамі». У гэтай жа справаздачы ёсць нараканне, што беларусы-католікі, апытаныя наконт мовы, на якой яны гавораць дома, часта адказвалі «панская» ці «польская».