Беларуская літаратура. 11 клас

У аснову апавядання пакладзена апісанне ваеннага дзяцінства, якое было ў многіх пісьменнікаў — аднагодкаў М. Стральцова — І. Чыгрынава, У. Караткевіча, В. Адамчыка, І. Пташнікава, В. Казько і інш. Кожны з іх хаця б адным-двума творамі аддаў даніну тэме дзяцінства, апаленага вайной. «Вайна праявілася ў іх творчасці як тэма, ракурс бачання, псіхалагічная адметнасць пісьма, этычная або філасофская праблема. М. Стральцоў падзяляе разам са сваімі калегамі пастулат аб бязгрэшнасці дзіцячай душы, балюча ўражанай вайной, стварае эфект “падвойнага” бачання (вачыма дарослага і дзіцяці) і спрабуе давесці, як і яны, дзіцячую ацэнку як вышэйшы эталон маральнасці», — пісаў літаратуразнавец П. Васючэнка.

Апавяданне «На чацвёртым годзе вайны» датуецца 1964 годам. На гэты час ужо былі напісаны многія творы пра пасляваеннае ліхалецце, аднаўленне гаспадаркі і мірнага жыцця. Драматычныя падзеі твора адбываюцца менавіта ў гэты пасляваенны час. 

Радкі з верша рускага паэта К. Случэўскага — «И капля вод полна трагедий // И неизбежности полна» — сталі эпіграфам твора і ўвасабляюць аўтарскую ідэю пра заўчаснае сталенне дзяцей вайны, ператварэнне хлапчукоў у мужчын, здольных узваліць на свае плечы цяжар адказнасці за бліжняга.

У вясковай сям’і, якая страціла кармільца на вайне, адбываецца, здаецца, нявартая ўвагі падзея: свякроў — «бабуля, высахлая, з учарнелым ад работы і старасці тварам» — «адсцябала матузамі малога ўнука за тое, што паабшчыпаў, не дачакаўшыся вячэры, акрайчык ацеслівага¹, спечанага з бульбы і ячменных шароек² хлеба». Малы не заплакаў, але толькі «не сваім голасам войкнуў», глядзеў на маці, як бы прасіў літасці і спагады, маліў заступіцца, затым уцёк на вуліцу і толькі там заплакаў. Маці ў гэты момант таўкла ў ступе проса. Так пачынаецца завязка сюжэта. Падзей і далей у творы будзе няшмат: пасля пакарання ўнука старая ідзе на двор, шпыняе худога, як дошка, парсюка, які таксама хоча есці, азірае вясновы падворак, трухлявы ніжні вянок хаты, з якога абірае мох, лезе на вышкі за яйкамі, падае ўніз, ледзь не пабіўшыся.

Другая лінія падзейнага сюжэта — паводзіны малога. Той адбег ад хаты, зашыўся ў алешнік і, пакрыўджаны, думае пра свае крыўды, сваю бяду, будуе шалаш, адкуль яго і прыносіць у хату маці.

Трэцяя падзейная лінія звязана з маладой салдацкай удавой, якая толькі тры гады жыла з мужам. Яна працуе, не разгінаючы спіны: пасля проса дзярэ на крупы жорнамі ячмень, кліча раз-пораз сына, перажывае, што не адзываецца і свякроў. Яе бярэ крыўда, што свёкар не такі практычны, як іншыя, — не накраў, як суседзі, не набраў калгаснага дабра, бо быў «надта памяркоўны ды паблажлівы да людзей», «толькі і паспеў узяць, што каня», — Абарванчыка (мянушку далі людзі за тое, што ў яго некалі ваўкі вырвалі паўсцягна). Нястача і галеча непакояць яе, непакоіць і здарэнне з сынам.

Завяршаецца падзейны сюжэт апавядання прымірэннем свекрыві і Марусі: абедзве яны выплакваюць сваю вялікую бяду — страту сына і мужа, адчуваюць віну і перад малым, які, рана становячыся дарослым, умешваецца ў іх дыялог і стараецца змякчыць іх сваімі па-дзіцячы простымі, па-даросламу разумнымі словамі: «Не плачце!.. Я не буду чапаць больш хлеба… Не плачце!.. Я не баюся Зміцеравага “паліцая”… Мама, гэта я так тады плакаў, а ты не плач…»

Канфлікт вырашае разумны хлопчык, звязвае развязаны вузел сумеснага жыцця сваімі простымі словамі, высушвае слёзы і маці, і бабулі, збліжае яшчэ больш іх.

Гэта толькі канфлікт падзейны, павярхоўны. З яго мы даведваемся пра горкае жыццё асірацелых людзей і галоднага хлопчыка, пра галоднага, худога, як дошка, парсюка і падгнілы ніжні вянец зруба, пра адсутнасць мужчыны-гаспадара ў доме і пакрыўджанасць малога сынам былога паліцая, пра «спустошаны, нейкі пакутліва нямы» твар свекрыві. І ў гэтым нам таксама дапамагае апісанне прыроды, шэрай, якая не ўвабралася ў сілу: «Была вясна, было пуставата на градах… ляжала, зламаўшыся, апаўшы на зямлю, нейкае бадыллё ад мінулага лета». Усё гэта сведчыць пра цяжкасць, драматызм ваеннага (на чацвёртым годзе) жыцця асірацелай сялянскай сям’і.

Будзённасць і, на першы погляд, нязначнасць падзей, іх лакальнасць адчуваецца і па тым, што галоўным героям не даецца ні прозвішча, ні імя, адно толькі нявестка або маці, старая або бабуля, малы ці сынок або ўнук. I толькі пазней, пад канец апавядання, усплыве імя маладой жанчыны, у парыве душэўнай чуласці назаве яе свякруха Марусечкай.

Кампазіцыя апавядання вылучаецца выразнай акрэсленасцю пяці эпізодаў. Два з іх (першы і апошні) з’яўляюцца завязкай і развязкай дзеяння, у трох астатніх перадаецца душэўны стан кожнага з трох галоўных персанажаў.

Завязка знаёміць з героямі твора і іх рэакцыяй на сямейны канфлікт — незаслужанае пакаранне хлопчыка: «уцякаючы ад матузоў, хацеў падшыцца пад ложак, — на хаду перадумаў нечага, разгубіўся, і тут яго дагнала, апошні раз балюча сцебанула старая.  <…>

Сын жа кінуўся ад ложка да дзвярэй, з усяе сілы ціснуў рукамі на клямку, біў у дзверы нагамі: маці бачыла, як дрыжаў у яго збялелы падбародак, як захліпаўся сын ад першых крыўдлівых і роспачных слёз.

Моцна заплакаў ён ужо на двары». 

Другая частка прысвечана раскрыццю душэўнага стану старой, паказвае дэталі жыцця сям’і ў гэты час: «Худы, як дошка, парсюк, што нудзіўся ля ганка, адразу ж кінуўся да яе на двары: яна крыкнула на яго, адпіхнула нагой — парсюк зласліва рохкнуў, патрухаў назад да ганка і, нудзячыся, пачаў торкаць лычом у сенечныя дзверы. <…> Была вясна, было пуставата на градах, яшчэ ні разу не полатых, падзеленых роўнымі, яшчэ не вытаптанымі барознамі. Старая глянула на свежараскапаную прызбу, убачыла, што трухлее ў хаты ніжні вянец».

Кампазіцыйны цэнтр другой часткі — фізічныя і духоўныя пакуты старой: «…злазячы долу, аступілася на драбіне, збаялася, што можа разбіць яйкі, разгубілася і ўпала. Ударылася яна не вельмі балюча… <…>

I яна шкадавала ўнука, шкадавала, што некалі, даўно, адсцябала гэтак жа матузамі сына, забітага цяпер на вайне: збіраючыся ў поле, затлумілася, забыла ў пограбе ключ, а потым, не могучы адамкнуць сенцы, вінаваціла ва ўсім сына; ён не прызнаваўся, і яна адлупцавала яго. Давялося вымаць прабой, каб улезці ў хату, а праз дзень, пайшоўшы па нешта ў пограб, яна знайшла ключ, і вось цяпер ёй балюча было ад таго, што ніколі ўжо не скажа сыну, што нізавошта пабіла яго тады, — і ёй ужо здавалася, што ў сынавай смерці вінаватая і яна і што няўцешная і горкая будзе цяпер яе старасць. I цяпер ужо ёй хацелася, каб хто-небудзь пашкадаваў яе, каб хапілася, стала яе шукаць нявестка».

Апісанне перажыванняў жанчыны вядзецца ад імя апавядальніка. Мова апавядальніка і аўтарская зліваецца ў адно, і гэта няўласна-простая мова — стылістычны прыём, характэрны для ўсяго тэксту.

Трэцяя частка апавядання — турботы нявесткі, якая хоча забыцца ў рабоце, хутка круцячы «цяжкі скрыгатлівы круг» «самаробных дубовых жорнаў», не заўважаючы, што ён не паспявае малоць шэрыя крупы. Яна то залішне хвалюецца, то спакайнее, а потым зноў непакоіцца за сына, баючыся, каб недзе не заснуў, знясілены плачам і крыўдай, злуецца; і за ўсім гэтым не пакідаюць яе невясёлыя думкі пра жыццё. Забіты яе муж, з якім жыла ўсяго тры гады, але нікога гэта не кранае так, як некалі. Ёй успамінаецца, што «калі ў фінскую вайну забіла Круцікавага Цімоха, бедавала ўся вёска, а цяпер у кожнай хаце хапае свайго гора. А можа, і добра, што сын не помніць бацьку: так будзе лепш яму, але ж затое колькі ёй трэба трывання, жорсткасці да сябе і да людзей, каб паставіць сябе ў жыцці, каб не даць у крыўду сябе і сына».

У цэнтры чацвёртай часткі твора — дзеянні і развагі пакаранага хлопчыка, які «стаіўшыся сядзеў у алешніку, што атуляў лажок каля вуліцы, чуў, як клікала яго маці, але не выходзіў: нейкая помслівая асалода трымала яго ў кустах. Ён даўно ўжо не плакаў і за гэты час, як збег з двара, колькі разоў пачынаў думаць пра свае ўцёкі з вёскі, надоўга, назусім, — толькі вось каб разжыцца хлеба і выкрасці суконную світку, а там — гайда ў мястэчка, і няхай тады шукаюць, няхай паплачуць і бабуля, і матка. Яшчэ вось дзеда шкада, шкада, што не давядзецца пабіцца з “паліцаем” гэтым, Зміцеравым Васілём».

Пятая, заключная, частка ўяўляе сабой апісанне прымірэння сям’і, ачышчэння душы чалавека і даравання: «Марусь, а Марусь?! Ідзі-тка сюды», у яе кленчанні да Бога, які асіраціў іх, забраўшы Андрэйку, што шчырасць і страснасць гэтага пачуцця запаўняе сабой душы абедзвюх жанчын, робіць іх як ніколі блізкімі, аб’ядноўвае ў мацярынскіх пачуццях:

«— Не трэба, мама, не трэба... Напалохаем малога.

Яны стаялі, як ніколі блізкія адна адной, падтрымлівалі адна адну за плечы і ціха плакалі — ужо не столькі ад гора, колькі ад гэтай роднасці адна адной».

 ____________________

¹Ацéслівы — сыраваты, кіслы хлеб.

²Шарóйкі — вотрубы, адыходы ад змолатага ячменю.